Υπόθεση «Fishgate»: Το σκάνδαλο, η απάτη, οι μεγάλες μπίζνες και ο κίνδυνος για τη ζωή μας

Πριν από λίγα χρόνια, αν μας έλεγε κάποιος ότι το μεσημεριανό φαγητό μιας 29χρονης κοπέλας θα σχολιαζόταν από τα μεγαλύτερα ΜΜΕ σε όλο τον κόσμο, το πιθανότερο είναι ότι θα αναρωτιόμασταν αν έφαγε άλλον άνθρωπο, ταβανόπροκες ή στόκο. Ποτέ κανείς μας δεν θα φανταζόταν ότι ένα κομμάτι ψάρι θα προκαλούσε τόση ανάλυση και τόση οργή. Ούτε ότι οι Washington Post, η εφημερίδα που αποκάλυψε το Watergate, σήμερα θα ασχολείται με το «Fishgate».

Εξηγούμαι.

Η 29χρονη

λέγεται Γιοβάνα Μεντόζα Άιρες κι έγινε γνωστή με το screen name «Rawvana», που συνδυάζει το όνομα της με τη λέξη raw, που σημαίνει ωμό. Είναι blogger με μεγάλη πλατφόρμα και στα social media κι έχει ένα κανάλι στο YouTube, στο οποίο προωθούσε την ωμοφαγική vegan διατροφή και λάιφσταιλ. Η ωμοφαγία είναι αυτό ακριβώς που ακούγεται. Τρως μόνο ωμά τρόφιμα τα οποία μπορείς να ζεστάνεις αρκεί να μην ξεπεράσουν μια συγκεκριμένη θερμοκρασία. Είναι, αυτονοήτως, μια εξαιρετικά περιοριστική διατροφή που βασίζεται σε δογματικές αρχές που δεν έχουν καμία σοβαρή επιστημονική βάση.

Ο καθένας μπορεί να τρώει ό,τι του καπνίσει ε; Χμμ. Σκεφτείτε το ξανά αυτό μετά. Η Rawvana πάντως κήρυττε το Ευαγγέλιο της Λαχανίδας της Ωμής με το αζημίωτο, καθώς, όσο αυξάνονταν οι θαυμαστές κι οι followers, τόσο αυξάνονταν κι οι καταθέσεις της. Η Rawvana ήταν influencer, δηλαδή πληρωνόταν για να προωθεί προιόντα, με την προυπόθεση βέβαια να φαίνεται πως τα χρησιμοποιεί κι η ίδια. Επίσης, με τον ίδιο ρυθμό που αυξάνονταν οι followers της, αυξάνονταν και οι περίεργες, αντιεπιστημονικές και ενίοτε επικίνδυνες ιδέες που μοιραζόταν μαζί τους. Για παράδειγμα, το 2014 η Rawvana διαφήμιζε το «θέρετρο» και τις πρακτικές ενός άλλου γκουρού που ειδικεύεται στο «water fasting», δηλαδή τη απόλυτη νηστεία, πίνοντας μόνο νερό. Η «ιδέα» είναι, όπως εξηγούσε στο βίντεο της, ότι επί 20 ως 25 μέρες δεν κάνεις απολύτως τίποτα, είσαι ξαπλωμένος, σε ακινησία, δεν τρως απολύτως τίποτα και πίνεις μόνο νερό, προκειμένου να «ξεκουραστεί πλήρως το σώμα σου και να αποβάλλει άκοπα κι απρόσκοπτα τις τοξίνες». Όπου βλέπετε «τοξίνες» μπορείτε να σκέφτεστε αμέσως «απάτη».

Πωλήσεις, κέρδος και απάτη

Κάποια στιγμή άρχισε να πουλάει και προγράμματα διατροφής. Είναι διατροφολόγος; Όχι. Αλλά αυτό, όπως θα δούμε και παρακάτω, δεν εμπόδισε κανέναν να πουλάει δίαιτες και συμπληρώματα στην εποχή του YouTube και του Instagram.

Η καριέρα της, λοιπόν, υπέστη ένα εξευτελιστικό πλήγμα, αφού η ωμοφάγος vegan αυτοδίδακτη γιατρός συνελήφθη να τρώει ψάρι και μάλιστα μαγειρεμένο. Μετά από ένα απίστευτο κύμα αντιδράσεων, κατάρες, βρισιές, δραματικές εξομολογήσεις θαυμαστών που ένιωθαν προδομένοι κλπ, ακολούθησαν και δεκάδες βίντεο από όλους τους υπόλοιπους vegan κι ωμοφάγους γκουρού, οι οποίοι την κατηγορούσαν για τα πάντα, από τον φόνο του ψαριού ως τον φόνο του Κένεντι και το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ.

Στην απάντηση της απολογήθηκε κλαίγοντας επειδή άρχισε να τρώει ψάρι και αυγά γιατί απέκτησε σοβαρά προβλήματα υγείας, για τα οποία, όπως έλεγε ξανά και ξανά, δεν ευθύνεται καθόλου η ωμοφαγία και, γενικώς, μόνο που δεν φόρεσε κιλίκιο στο μηρό και δεν αυτομαστιγώθηκε on camera για την ανθρώπινη αδυναμία που την οδήγησε στον ανήθικο δρόμο της ομελέτας και του σολομού. Δεν έπεισε κανέναν από τους επικριτές της και το φαινομενικά παράδοξο είναι ότι οι ισχυρότεροι από αυτούς δεν την κατηγορούσαν που το έκρυψε και συνέχιζε να βγάζει χρήματα ως vegan ωμοφάγος. Την κατηγορούσαν για προδοσία. To βίντεο της απολογίας της ξεπέρασε το 1 εκατομμύρια θεάσεις και πολύ γρήγορα αυτό το ιντερνετικό δράμα έγινε θέμα στα mainstream ΜΜΕ όλου του κόσμου.

Καθαρά τρόφιμα

Δεν είναι βέβαια η πρώτη που βίωσε την οργή επειδή αλλαξοπίστησε. Η πρώτη ήταν, μάλλον, η Τζόρνταν Γιάνγκερ, γνωστή και ως The Blonde Vegan, η οποία ήταν από τις πρώτες πολύ δημοφιλείς blogger που προωθούσαν το clean eating, αυτή την περίεργη ιδέα ότι κάποια τρόφιμα είναι πιο «καθαρά» από τα άλλα, που θα ήταν ασήμαντη και απλώς πολύ ελιτίστικη και ταξική αν έμενε εκεί, αφού η Γιάνγκερ κατέληξε να πουλάει προγράμματα ωμοφαγικής vegan διατροφής με βάση τους πράσινους χυμούς, έναντι 25 δολαρίων για κάθε πενθήμερο. Ούτε αυτή είναι βέβαια διατροφολόγος.

Μετά από μερικά χρόνια με αυτόν τον τρόπο ζωής κι αφού είχε αποκλείσει από τη διατροφή της ό,τι είναι μαγειρεμένο και ό,τι δεν μπορεί να καταναλωθεί ωμό, οτιδήποτε δεν είναι φυτικό και όλα τα τρόφιμα που έχουν υποστεί επεξεργασία, ό,τι περιέχει ζάχαρη, γλουτένη, λάδι και σιτηρά, η Γιάνγκερ έδειχνε στον κόσμο πόσο τέλεια έγινε η ζωή κι η εμφάνιση της. Αυτό που δεν έδειχνε, αρχικά, είναι ότι, στα 23 της, είχε αρχίσει να χάνει τα μαλλιά της, είχε σταματήσει η περίοδος της, το δέρμα της είχε αποκτήσει μια ελαφρά πορτοκαλί απόχρωση κι είχε αρχίσει να έχει περίεργη κι εμμονική συμπεριφορά με το τι επιτρέπει στον εαυτό της να φάει και τι όχι. Και ήταν από τις τυχερές, αφού στο περιβάλλον της είχε ανθρώπους που της είπαν την αλήθεια, αφού αυτός ο τρόπος ζωής είναι τόσο περιοριστικός που το άτομο συχνά συναναστρέφεται ανθρώπους που τον συμμερίζονται και αντιστέκεται σε κάθε διαφωνία.

Και ήρθαν οι κατάρες

Η Γιάνγκερ μπήκε σε εντατική θεραπεία για μια διατροφική διαταραχή που σπανίως συζητάμε, αν και θα έπρεπε. Διαγνώστηκε με «ορθορεξία», που είναι, με πολύ απλά λόγια, η εμμονή κάποιου να τρώει «υγιεινά», σε βαθμό αυτοτιμωρητικό. Ναι, αυτό υπάρχει, είναι φρικτό και, δυστυχώς, σαρώνει.

Όταν αποφάσισε να μοιραστεί τι της συνέβη με τους αναγνώστες του blog της, οι αντιδράσεις ήταν παρόμοιες με αυτές που ζει αυτές τις μέρες η Rawvana αφού οι πρώην θαυμαστές της, που έπιναν νερό στο όνομα της, έφτασαν ως και να την καταριούνται να έχει βασανιστικό θάνατο.

Θα αναρωτιέστε, ίσως, γιατί να απασχολούν τόσο πολύ αυτές οι υποθέσεις. Οι λόγοι είναι παραπάνω από ένας αλλά πρέπει, πρώτα, να γίνει σαφές ότι πρόκειται για μια τεράστια υπόθεση και μια πολύ πολύ μεγάλη, άκρως κερδοφόρα, βιομηχανία.

Όπου γυρίσετε το μάτι σας στο ίντερνετ, στο YouTube, στο Instagram, στις ιστοσελίδες λαιφστάιλ, στα δημοφιλή μπλογκ, στις συνεντεύξεις όμορφων και διάσημων ανθρώπων, θα δείτε να υποστηρίζονται ή/και να διαφημίζονται τα ίδια και τα ίδια. Λαχανίδες, μπολ με βατόμουρα acai, χιλιάδες τρόποι για να φάτε αβοκάντο, ζωμοί από κόκκαλα, μείγματα από ξύδι και μπαχάρια, πράσινοι χυμοί από μαιντανούς και σέλινα. Το θέμα δεν είναι, όμως, ότι αναφέρονται ως τροφές που αρέσουν ή είναι απλώς υγιεινές, αναφέρονται ως ένα συνολικό λαιφστάιλ καθαρής διατροφής, «wellness», που εξασφαλίζει ομορφιά, ευεξία και υγεία.

Τεράστια μπίζνα

Μια γρήγορη έρευνα στα best sellers του Amazon θα σας πείσει. Στο ετήσιο τοπ 100 των πιο ευπώλητων βιβλίων, αυτά που αφορούν την «υγιεινή» διατροφή και την υγεία, είναι γραμμένα είτε από διάφορους «εναλλακτικούς» θεραπευτές είτε από ευειδείς bloggers οι οποίες, μάλιστα, μοιάζουν σαν να είναι βγαλμένες από την ίδια μονάδα παραγωγής, σαν το θρίλερ με τις γυναίκες του Στέπφορντ. Αν κάνετε κλικ στο κάθε βιβλίο θα διαπιστώσετε ότι όλα υπόσχονται περίπου το ίδιο και, όχι, ποτέ δεν είναι τόσο απλό όσο «μερικές νόστιμες χορτοφαγικές/βίγκαν/κέτο συνταγές», το οποίο θα ήταν απολύτως θεμιτό κι ανώδυνο (αφού υπάρχουν υγιείς άνθρωποι που ακολουθούν με λογική και σύνεση τέτοια διατροφικά σχήματα). Δεν υπόσχονται απλώς ότι οι συνταγές τους είναι υγιεινές. Υπόσχονται ότι εξασφαλίζουν υγεία, σωματική και ψυχική, κι άρα ευτυχία.

Ο/η συγγραφέας, στο σύντομο βιογραφικό που παρατίθεται, δεν αναφέρει πτυχία, σπουδές, έρευνες και επιστημονικές δημοσιεύσεις. Γιατί δεν έχει. Αναφέρει μπλογκ, αριθμό followers, εμφανίσεις στα ΜΜΕ, τις πωλήσεις των προηγούμενων «οδηγών ευτυχίας» που μπορεί να έχει εκδώσει, συνεργασίες με διάσημους σταρ. Και πάντα, μα πάντα, πάντα όμως, εμφατικά, όλοι, αναφέρουν το ίδιο πράγμα: «από τότε που ανακάλυψε την τάδε διατροφή/φιλοσοφία/ιδέα άλλαξε η ζωή της».

Αν πάτε και στις κατηγορίες των συμπληρωμάτων διατροφής που πωλούνται στο μεγαλύτερο παγκόσμιο διαδικτυακό πολυκατάστημα, θα βρεθείτε μπροστά σε έναν μαγικό κόσμο από κάψουλες, σκόνες, ζουμιά και χορτάρια που σε αδυνατίζουν με κάθε απίθανο τρόπο, σου «καθαρίζουν τον οργανισμό από τις τοξίνες», «αυξάνουν τον μεταβολισμό», «αλλάζουν το ph του αίματος» (ω ναι!) και γενικώς σε κάνουν υγιή κι ευτυχισμένο. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει πράγματα για όλα τα γούστα κι όλες τις ώρες της ημέρας. Από χρωματιστά γλειφιτζούρια που σου κόβουν την όρεξη και κάνουν πολύ ωραία πόζα για το ινσταγκραμ σου, μέχρι σετ για κλύσμα στο σπίτι.

Το μεγάλο κόλπο

Αν είστε ακόμη πιο επίμονοι (κι ολίγον μαζόχες) μπορεί να έχετε διάθεση να διαβάσετε και για τα συστατικά των συγκεκριμένων σκευασμάτων. Θέλει το χρόνο της αυτή η έρευνα, αλλά το συμπέρασμα είναι πολύ απλό για την συντριπτική τους πλειοψηφία. Πολλά δεν κάνουν απολύτως τίποτα και δεν υπάρχει καμία ανεξάρτητη (υπογραμμίζουμε: ανεξάρτητη) και σοβαρή επιστημονική έρευνα, σε ανθρώπους, που να λέει πως κάνουν κάτι από αυτά που υπόσχονται. Για ελάχιστα, μετρημένα στα δάχτυλα του ενός χεριού, μπορεί να ανακαλύψετε μικρές έρευνες που παράγουν κάποια αποτελέσματα αλλά αν δείτε τις δοσολογίες και τις συνθήκες υπό τις οποίες ερευνήθηκαν, δεν έχουν καμία σχέση με την κατάποση μιας χρωματιστής κάψουλας που αγόρασες από το ίντερνετ.

Προσοχή όμως: το ότι δεν κάνουν τίποτα ή, τέλος πάντων, δεν κάνουν και τόσα πολλά, δεν τα κάνει ακίνδυνα για όλους. Οι προειδοποιήσεις, δε, που είναι υποχρεωμένοι οι κατασκευαστές τους να τυπώνουν στη συσκευασία, είναι γραμμένες σε γραμματοσειρές πιο αχνές κι από τους όρους του ασφαλιστηρίου σου.

Επίσης σημαντικό: το ότι ήταν ακίνδυνο για την ξαδέρφη της κουμπάρας σου, όχι, δεν σημαίνει ότι είναι και για σένα.

Υπάρχουν όμως και κάποια που έχουν αποτέλεσμα, μόνο που δεν σου λένε ακριβώς ποιο είναι αυτό. Και, σίγουρα, δεν σου λένε με ποιο τρόπο ακριβώς το πετυχαίνουν.

Μια από τις μεγάλες μόδες του Instagram, η οποία προμοτάρεται ανελέητα από influencers και διασημότητες, είναι τα διάφορα τσάγια αδυνατίσματος κι «αποτοξίνωσης». Τι διαφορά έχουν από τις άλλες σκόνες και κάψουλες τα τσάγια; Μα τα μαγικά συστατικά τους. Που μπορείτε να τα βρείτε σε κάθε ράφι σουπερμάρκετ ή φαρμακείου, αφού πρώτα χρειαστεί να φάτε ώρα για να τα αναζητήσετε και να τα αποκωδικοποιήσετε ένα ένα.

Αν καθίσετε λοιπόν να διαβάσετε με υπομονή τα κατεβατά σε ψιλά γράμματα που γράφουν οι προνοητικοί δικηγόροι των κατασκευαστών τους, θα διαπιστώσετε ότι σας λένε, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιείτε το προιόν με τον τρόπο που υπονοούν ότι χρησιμοποιείται, αφού έχουν φροντίσει, φυσικά, να μην είναι απολύτως ξεκάθαροι γι’αυτό ούτε στις διαφημίσεις, ούτε στις συσκευασίες τους.

Παράδειγμα: τι καταλαβαίνετε όταν ακούτε ή διαβάζετε τον τίτλο «28day Detox Tea», δηλαδή «τσάι αποτοξίνωσης για 28 ημέρες»; Να το κάνω και πιο συγκεκριμένο: «η συσκευασία περιέχει ποσότητα τσαγιού αδυνατίσματος και αποτοξίνωσης, με αποκλειστικά φυτικά συστατικά, για 28 ημέρες». Θα αδικούσατε όλους αυτούς (είναι πολλοί) που κατάλαβαν πως πρέπει να πίνουν από το τσάι κάθε μέρα για 28 μέρες; Κι όμως, θα χρειαστεί αρκετό ψάξιμο στα κατεβατά της ιστοσελίδας που, ας είμαστε ειλικρινείς, οι περισσότεροι δεν κοιτάμε ποτέ, για να βρείτε κάπου σκόρπια μέσα στα νομικά, την υποσημείωση ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιείται πιο συχνά από μια φορά ανά δεύτερη μέρα γιατί περιέχει σέννα, δηλαδή φύλλα Αλεξανδρείας, ένα πασίγνωστο υπακτικό. Επίσης, κάπου εκεί θα βρείτε και την επισήμανση ότι δεν πρέπει να καταναλώσετε καμία άλλη πηγή καφείνης. Γιατί κάθε δόση από τα τσάγια αυτά είναι μια βόμβα καφείνης και άλλων διεγερτικών ουσιών από φυτικές πηγές. Α, επίσης, περιέχουν και φυτά που η μόνη δράση που έχουν, αποδεδειγμένα όμως, είναι η διουρητική.

Η ειρωνεία του πράγματος είναι ότι η αγορά των μαγικών τσαγιών είναι η πλέον εικονολατρική και μαζί πωλούνται και αξεσουάρ και πολύ ωραία φορητά μπουκάλια με ενσωματωμένο στραγγιστήρι για να μπορείτε να πίνετε παντού το τσάι σας και, κυρίως, να το φωτογραφίζετε για το Instagram. Αν προλάβετε βέβαια, γιατί οι περισσότεροι θα χρειαστεί να περάσετε τη μισή μέρα εκεί που δεν έβαλε κάμερα ούτε το Big Brother. Στην τουαλέτα.

Τουλάχιστον πέντε από αυτά τα «τσάγια» διαφημίζονται από πολύ διάσημους celebrities, μοντέλα, ηθοποιούς, περσόνες της τηλεόρασης και τραγουδιστές. Βασικά διαφημίζονται από γυναίκες που είναι, καλώς ή κακώς, πρότυπα για την εμφάνιση τους, όπως οι αδελφές Καρντάσιαν και η Cardi B.

Γιατί εμπιστεύονται τον άγνωστο;

Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα γιατί υπάρχουν πολλά και πολύ χειρότερα που υπόσχονται απλώς τα πάντα. Και παρότι ακούγονται απολύτως εξωφρενικά (π.χ. κλύσματα καφέ, αιθέρια έλαια που σκοτώνουν τον καρκίνο, εδώδιμος πηλός κ.α.) έχουν θαυμαστές και πιστούς ακόλουθους.

Η απορία κάθε λογικού ανθρώπου είναι πως και γιατί, τόσο πολλοί συνάνθρωποι μας, εμπιστεύονται για το σώμα τους, για την υγεία τους, τον κάθε άγνωστο στο ίντερνετ αντί για έναν κανονικό γιατρό. Δεν έχει μια απάντηση αυτό όμως.

Ένας λόγος είναι γιατί μια επίσκεψη στον γιατρό είναι πολύ πιο δυσάρεστη και ρεαλιστική από τα τέλεια ανθρωποειδή των social media, γιατί η απόσταση του ίματζ, της περσόνας, από την ανθρώπινη υπόσταση δεν τους απασχολεί παρά μόνο όταν το πρώτο υποχωρεί και ο influencer αποκαθηλώνεται.

Οι εικόνες αυτές, αυτό το άψογα φιλτραρισμένο λαιφστάιλ δίνει, ενδεχομένως, την ελπίδα πως η τελειότητα, τελικά, είναι εφικτή, ακόμη κι αν απαιτεί κόπο, χρήματα, αυτοθυσία και ενοχές. Ότι, αφού αυτές οι κοπέλες τα κατάφεραν κι αφού μας λένε τον τρόπο, τότε μπορούμε κι εμείς. Σύμμαχοι μας, άλλωστε, είναι κι οι αλγόριθμοι του YouTube και του Instagram που θα μας προτείνουν ακόμη μια σελίδα, μια νέα ιδέα, μια νέα κοπέλα, ένα νέο προιόν, μια νέα δίαιτα. Η οποία, προκειμένου να μας προταθεί και να μην θαφτεί στα βάθη του ίντερνετ, θα πρέπει να είναι καινούρια, πιο καινούρια, πιο επαναστατική, από την προηγούμενη.

Ένας ακόμη λόγος, πολλές φορές, είναι η κοινή, πολύ ανθρώπινη, απελπισία, το καταφύγιο κάθε κομπογιαννίτη από την αρχή του είδους μας.

Σε μια εποχή όμως με τόση πληροφόρηση η επικράτηση του ανορθολογισμού χρειάζεται και παραπάνω ερμηνείες.

Όλο αυτό είναι ο ορισμός της «μέτα-αλήθειας». Είναι ένα σύμπαν στο οποίο η αλήθεια δεν αμφισβητείται, διότι η αμφισβήτηση κάποιου πράγματος προυποθέτει να ασχοληθείς μαζί του. Στο σύμπαν αυτό όμως η αλήθεια δεν έχει καμία σημασία και όλοι οι γκουρού απλώς αδιαφορούν για τα γεγονότα που αποδεικνύονται με τους συμβατικούς τρόπους απόδειξης, δηλαδή τις αισθήσεις, την παρατήρηση, την επιστημονική έρευνα κλπ.

Είναι ο ίδιος ακριβώς μηχανισμός που παρατηρείται στις έρευνες για το αντιεμβολιαστικό κίνημα. Είναι η αμφισβήτηση των «ελίτ», μέσα στις οποίες εντάσσεται η επιστημονική κοινότητα. Είναι η απουσία εμπιστοσύνης σε οτιδήποτε αφορά τη δημόσια υγεία και τα όπλα της ιατρικής (της κανονικής ιατρικής) η οποία πηγάζει ή γιγαντώνεται από τα σκάνδαλα διαπλοκής κυβερνήσεων και οργανισμών υγείας με φαρμακευτικές εταιρίες. Είναι η συζήτηση για τα μεταλλαγμένα τρόφιμα, την επιδημία παχυσαρκίας, τα τρομακτικά ποσοστά διαβήτη τύπου 2 και καρδιαγγειακών παθήσεων, την κλιματική αλλαγή, την ενέργεια, τις ανήθικες κι επικίνδυνες πρακτικές των μεγάλων πολυεθνικών. Είναι, δηλαδή, η χρήση απολύτως πραγματικών προβλημάτων και γεγονότων όπως τα παραπάνω, από συνωμοσιολόγους ή απατεώνες, που «χτίζουν» τα παραμύθια τους γύρω από έναν πυρήνα μιας κοινά αποδεκτής αλήθειας.