«Παγκόσμιες» οι μόρτικες πενιές – Στα «σαλόνια» της UNESCO το Ρεμπέτικο (video)

επιμέλεια: Αντώνης Ρηγόπουλος

O Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημα «O γείτονας με το λαγούτο» μιλάει για έναν Tουρκομερίτη που ζούσε σε αθηναϊκή γειτονιά και τραγουδούσε μάγκικα (κουτσαβάκικα) τραγούδια. Λίγα χρόνια αργότερα η Μαρίκα Παπαγκίκα, μια από τις σημαντικότερες φιγούρες του σμυρνέικου τραγουδιού θα έκανε το μακρινό ταξίδι για τις ΗΠΑ ώστε να ηχογραφήσει για πρώτη φορά ορισμένα τραγούδια που αργότερα θα θεωρούνταν μέρος τη ρεμπέτικης παράδοσης.

Η Μαρίκα Παπαγκίκα

Αντίθετα με τα δημοτικά τραγούδια που μιλούσαν μόνο

στην καρδιά του παλιού αγροτικού ελληνικού πληθυσμού, το ρεμπέτικο «άνθισε» στην πόλη και το λιμάνι. Η «νέα» εργατική τάξη, το περιθώριο των πόλεων, η πολιτισμική «βόμβα» των προσφύγων των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, «γέννησαν» ένα είδος μουσικής, τόσο πεισματάρικο που στάθηκε ικανό να ελιχθεί μέσα στους περίπλοκους κοινωνικούς λαβυρίνθους των πόλεων, να επιβιώσει μεταξύ των άλλεπάλληλων πολέμων και να ξεφύγει από τις λογοκρισίες. Κράτησε συντροφιά στις δύσκολες εξορίες των αγωνιστών όλου του προηγούμενου αιώνα. Ταξίδεψε στις αποσκευές των Ελλήνων μεταναστών σε όλον τον κόσμο όπου «παντρεύτηκε» τις λαϊκές μουσικές άλλων λαών όπως για παράδειγμα με τη jazz και τα blues.

Από τις ιστορικές φωνές της Μαρίκας Παπαγκίκα και της Ρόζας Εσκενάζυ, πέρασε στη βαριά και δωρική μελωδία του Μάρκου Βαμβακάρη. Παπαϊωάννου, Τσιτσάνης (Βλάχος), Γεωργακοπούλου, Μπάτης, Σκαρβέλης, Μητσάκης, Παγιουμτζής, Χασκήλ, Γκόγκος (Μπαγιαντέρας), Νίνου, Διαμαντίδης (Νταλγκάς), Περιστέρης, Παπαγιαννοπούλου, Δελιάς, Τσαούς και δεκάδες άλλοι το κράτησαν ζωντανό σε δύσκολες στιγμές.

Η ξακουστή «Τετράς του Πειραιά». Μάρκος Βαμβακάρης, Ανέστης Δελιάς, Στράτος Παγιουμτζής και Γιώργος Μπάτης

Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης το γνώρισαν και το εισήγαγαν στη μαζική λαϊκή κουλτούρα αδιαφορώντας για όσους «σνομπ» (σύμφωνα με τον Χατζιδάκι), απέρριπταν το είδος ως χαμηλής αισθητικής. Μέσω αυτών βγήκε από τους τεκέδες και τις υπόγειες ταβέρνες και βρήκε θέση ακόμα και σε συμφωνικές ορχήστρες.

Μπήκε στο σινεμά με το θρυλικό «Ρεμπέτικο» του Κώστα Φέρρη και τη μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου. Στα επόμενα χρόνια, το 2004, ο Ξαρχάκος θα έκανε το τολμηρό βήμα να συνδέσει τον Τσιτσάνη με τον Μπετόβεν, τον Σοπέν, τον Μότσαρτ τον Λίζτ και άλλους κλασσικούς σε έναν δίσκο που τιμάει την ελληνική μουσική παραγωγή το «Τσιτσάνη Διάλογοι».

Πλέον, λίγο πριν την εκπνοή του 2017, με μια απόφασή της η Unesco αποφάσισε να συμπεριλφθεί το Ρεμπέτικο στον κατάλογο της Παγκόσμιας Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ύστερα από έναν αιώνα διώξεων, «σνομπισμού» και της αντιμετώπισής του ως μια «ένοχη απόλαυση», η αξία του Ρεμπέτικου πλέον αναγνωρίζεται παγκόσμια με τον πιο επίσημο τρόπο. Κάθε αμφιβολία καταρρέει και πλέον ανοίγει ο δρόμος για την ακόμη βαθύτερη έρευνά του.

Η απόφαση της UNESCO

Η ιστορική απόφαση της UNESCO περιγράφει με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο τόσο τη φύση του ρεμπέτικου τραγουδιού, όσο και τον τρόπο μετάδοσης αυτής της παράδοσης.

«Το ρεμπέτικο αποτελεί μία μορφή μουσικής και πολιτιστικής έκφρασης, η οποία συνδέεται με το τραγούδι και τον χορό. Διαδόθηκε αρχικά στις λαϊκές και εργατικές τάξεις, στις αρχές του 20ού αιώνα.

Τα ρεμπέτικα τραγούδια αποτελούσαν μέρος του κλασικού ρεπερτορίου σχεδόν όλων των κοινωνικών εκδηλώσεων, όπου υπήρχε χώρος για χορό και τραγούδι, ενώ λάμβανε χώρα δημόσια, με τους ερμηνευτές να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή του κοινού.

Όλοι οι Έλληνες, και όσοι μιλούν Ελληνικά, και αγαπούν αυτό το είδος μουσικής και χορού μπορούν να συμμετάσχουν. Τα ρεμπέτικα βρίθουν ανεκτίμητων αναφορών σε έθιμα, πρακτικές και παραδόσεις που συνδέονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο ζωής», αναφέρει η Unesco στην απόφασή της με αριθμό 11.b.11.

Το video με το οποίο η Unesco συνόδευσε την ανακοίνωση της απόφασης:

Παράλληλα συνδέει τη ρεμπέτικη παράδοση με το σήμερα σημειώνοντας ότι «εμπνευσμένο από την αλλαγή τρόπων ζωής στην Ελλάδα και σε άλλους πολιτισμούς τα τελευταία ογδόντα χρόνια, το Ρεμπέτικο αποτελεί μέρος μιας ποικιλίας αστικών μουσικών παραδόσεων που συμβάλλουν στην ένταξη περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων και προσφύγων, ενισχύοντας έτσι τις διαπολιτισμικές συνδέσεις».

Ολόκληρη η απόφαση που αφορά το Ρεμπέτικο έχει ως εξής:

Ιστορία του Ρεμπέτικου

Σχεδόν από το 1850, στα παράλια της Σμύρνης στη Μικρά Ασία, στις λαϊκές συνοικίες της Κωνσταντινούπολης, στα σοκάκια του λιμανιού της Σύρου, και στις εργατικές τάξεις της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης – για να μην αναφέρουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες, κι όλα τα μέρη του κόσμου όπου οι Έλληνες μετανάστες είχαν συρρεύσει κατά χιλιάδες – άρχισε να δημιουργείται μια νέα μουσική: τα λαϊκά τραγούδια, το στυλ των οποίων σήμερα αποκαλούμε ρεμπέτικο.

Στα 1880 η Αθήνα είχε χωριστεί στα δύο. Από τη μια μεριά βρίσκονταν οι «εραστές της ασιάτιδος μούσης» και από την άλλη όσοι πίστευαν πως οι αμανέδες δεν είχαν τίποτε το ελληνικό. Συζητήσεις για την ανατολίτικη μουσική άνοιξαν πολλές. Έως το 1886 η Αθήνα θα έχει κατακλυστεί από καφέ αμάν. Η απόλυτη κυριαρχία του αμανέ θα κρατήσει δέκα χρόνια.

Η ζωή στην Ελλάδα, κατά την περίοδο εκείνη, καθοριζόταν από παράγοντες όπως η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση, ο διπλασιασμός του ελλαδικού εδάφους το 1912 και η Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Τα τραγούδια των προσφύγων, οι οποίοι προέκυψαν από την Μικρασιατική Καταστροφή, σε συνδυασμό με τα δημοτικά, και τα νησιώτικα αποτέλεσαν το υπόστρωμα που οδήγησε στην δημιουργία των ρεμπέτικων.

Τα ρεμπέτικα είναι κατεξοχήν τραγούδια των πόλεων και ιδιαίτερα των λιμανιών, όπως Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Σύρος, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς.

Συνοπτική ιστορία των περιόδων του Ρεμπέτικου

Η παρακάτω σύντομη αναφορά στις διάφορες φάσεις από τις οποίες πέρασε το Ρεμπέτικο τραγούδι θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο θερμών συζητήσεων σχετικά με την εγκυρότητά της. Άλλωστε οι ερευνητές του ρεμπέτικου δεν φημίζονται για τον μεγάλο βαθμό συμφωνίας μεταξύ τους.

Αυτό πάντως στο οποίο συμφωνούν οι περισσότεροι είναι ότι η ιστορία του ρεμπέτικου ακολουθεί τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και το εκάστοτε κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο έχει άμεση επίδραση σε αυτό το είδος μουσικής.

1930: Τα πρώτα ρεμπέτικα αναφέρονται κυρίως σε παραβατικές πράξεις και σε ερωτικές σχέσεις ενώ το κοινωνικό στοιχείο στην θεματική είναι περιορισμένο. Στην περίοδο αυτή κυριαρχεί το πειραιώτικο στυλ με κυριότερο εκφραστή τον Μάρκο Βαμβακάρη. Παράλληλα αρχίζουν να γράφουν ρεμπέτικα και οι Σμυρνιοί συνθέτες.

1937: Επιβάλλεται το καθεστώς του Μεταξά και η γενικευμένη λογοκρισία. Το περιεχόμενο των τραγουδιών αλλάζει αναγκαστικά. Έτσι σταματούν οι αναφορές στο χασίσι, στους τεκέδες και στους ναργιλέδες. Από τη στιγμή αυτή κυριαρχεί ο Βασίλης Τσιτσάνης μαζί με την Μαρίκα Νίνου, ο Μανόλης Χιώτης, ο Γιώργος Μητσάκης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου.

1940: Τραγούδια γράφονται αρκετά και κατά τη διάρκεια της κατοχής δεν περνάνε στη δισκογραφία γιατί τα εργοστάσια θα παραμείνουν κλειστά μέχρι το 1946. Οι περισσότεροι παλιοί ρεμπέτες θα μείνουν άπρακτοι στο περιθώριο. Κατά τη διάρκεια της κατοχής πεθαίνουν αρκετοί από τους παλιούς συνθέτες. Οι υπόλοιποι με δυσκολία καταφέρνουν να συντηρήσουν τους εαυτούς τους.

1950:Το ρεμπέτικο αρχίζει να βρίσκει απήχηση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επεκταθεί η θεματολογία τους (αρχοντορεμπέτικα) και να αλλάξουν οι χώροι στους οποίους ακουγόταν τα ρεμπέτικα.

1955: Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν το τέλος του παλιού ρεμπέτικου τραγουδιού.

1960: Στη δεκαετία του 1960 το ρεμπέτικο νεκρανασταίνεται και διάφορες δισκογραφικές εταιρείες αρχίζουν να ηχογραφούν εκ νέου τα ρεμπέτικα. Ηχογραφήθηκαν κυρίως τα παλιά ρεμπέτικα. Οι Ρεμπέτες ξαναβρήκαν την δουλειά τους στα μαγαζιά. Διοργανώνονται διάφορες ρεμπέτικες μουσικές βραδιές όπου ο κόσμος, κυρίως νέοι (φοιτητές), έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους παλιούς ρεμπέτες. Οι περισσότεροι ρεμπέτες αρχίζουν να δισκογραφούν, εκδίδονται βιογραφίες τους, αρχίζουν να εμφανίζονται πολλές νέες ρεμπέτικες κομπανίες.

Η ανεκτίμητη παρέμβαση του Μάνου Χατζιδάκι

Ήταν Γενάρης του 1949 όταν ο μεγάλος συνθέτης Μάνος Χατζιδάκις έδωσε διάλεξη για το ρεμπέτικο στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν.

Ο Χατζιδάκις, απαντώντας στην κριτική που ασκούνταν στο ρεμπέτικο εξ’ αιτίας της μεταπολεμικής απότομης και μαζικής διάδοσής του, εξήγησε με λεπτομέρειες και μουσικολογικά επιχειρήματα την αξία του συγκεκριμένου είδους, απέδειξε την «ελληνικότητά» του και τόνισε τη σύνδεσή του με τη Βυζαντινή αλλά και την δημοτική ελληνική μουσική.

Ο Μάνος Χατζιδάκις με τον Βασίλη Τσιτσάνη

Παραθέτουμε ορισμένα ενδιαφέροντα αποσπάσματα από τη διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι:

«Λοιπόν δεν νομίζω, πως ο σνομπισμός αυτός γύρω από το ρεμπέτικο τραγούδι είναι δυνατό να μας σταθεί εμπόδιο, για να κοιτάξουμε προσεκτικά την αξία του και ν΄αγαπήσουμε την αλήθεια και τη δύναμη που περιέχει. Αυτά τα τραγούδια είναι τόσο κοντινά σε μας και σε τέτοιο σημείο δικά μας, που δεν έχoμε νομίζω σήμερα τίποτ΄ άλλο για να ισχυριστούμε το ίδιο.

Πάνω σ’ αυτούς τους ρυθμούς χτίζεται το ρεμπέτικο τραγούδι, του οποίου παρατηρώντας τη μελωδική γραμμή, διακρίνομε καθαρά απάνω την επίδραση ή καλύτερα την προέκταση του βυζαντινού μέλους. Όχι μόνο εξετάζοντας τις κλίμακες που από το ένστιχτο των λαϊκών μουσικών διατηρούνται αναλλοίωτες, μ’ ακόμη, παρατηρώντας τις πτώσεις, τα διαστήματα και τον τρόπο εκτέλεσης. Όλα φανερώνουν την πηγή, πού δεν είναι άλλη απ΄ την αυστηρή κι απέριττη εκκλησιαστική υμνωδία.

Λίγο πριν απ΄ τον πόλεμο του ’40 ο Tσιτσάνης τραγούδησε για πρώτη φορά το «Αρχόντισσα μου μάγισσα τρανή, κουράστηκα να σ’ αποκτήσω». Ήταν ένας μεγαλοφυής σχεδιασμός -μπορώ να πω- πάνω στο ερωτικό θέμα, που η δύναμή του και η αλήθεια του μας φέρνει κοντά στον «Ερωτόκριτο» του Κορνάρου και μετά από εκατοντάδες χρόνια κοντά στο «Ματωμέvο Γάμο» του Λόρκα. Η μελωδική του γραμμή αφάνταστη σε περιεκτικότητα και σε λιτότητα πλησιάζει τον Μπαχ. Αυτό το τραγούδι ορθώθηκε για να αντιμετωπίσει μια τυραννισμένη και δύσκολη εποχή και στάθηκε η πρώτη δυνατή φωνή μιας γενιάς».

Κατά τη διάλεξή του ο Χατζιδάκις παρουσίασε τον Μάρκο Βαμβακάρη και τη Σωτηρία Μπέλλου, οι οποίοι ερμήνευσαν πέντε τραγούδια στο Θέατρο Τέχνης, ως παραδείγματα όσων είχε παρουσιάσει ο Μάνος Χατζιδάκις. Οι δύο καλλιτέχνες ερμήνευσαν τα τραγούδια «Φραγκοσυριανή» (Βαμβακάρης), «Εγώ είμαι το θύμα σου» (Βαμβακάρης), «Σταμάτησε μανούλα μου να δέρνεσαι για μένα» (Μπέλλου), «Πάμε τσάρκα στο Μπαξέ τσιφλίκι» (Τσιτσάνης), «Άνοιξε – άνοιξε» (Παπαϊωάννου).

«Ακούσατε με τι ψυχρότητα και αυστηρότητα ειπώθηκαν αυτά τα πέντε τραγούδια. Ο ρυθμός δεν ξέφυγε ούτε πιθαμή για να τονίσει κάτι πιο έντονα, οι φωνές ίσιες, μονοκόμματες λες και τα λόγια δεν είχαν συγκίνηση. Έτσι είναι. Τίποτες που να σε προκαλέσει να τα προσέξεις, να τα ξεχωρίσεις. Πρέπει να ξελαφρώσεις μέσα σου για να δεχτείς τη δύναμή τους. Αλλιώς τα χάνεις γιατί αυτά δεν σε περιμένουν. Έτσι κι εμείς. Κάποτες θα κοπάσει η φασαρία γύρω τους κι αυτά θα συνεχίσουν ανενόχλητα το δρόμο τους. Ποιος ξέρει τι καινούργια ζωή μας επιφυλάσσουν τα νωχελικά κι απαισιόδοξα 9/8 για το μέλλον. Όμως εμείς θα ’χουμε πια για καλά νοιώσει στο μεταξύ τη δύναμή τους.

Και θα τα βλέπουμε πολύ φυσικά και σωστά να υψώνoυν τη φωνή τους στον άμεσο περίγυρό μας και να ζουν πότε για να μας ερμηνεύουν και πότε για να μας συνειδητοποιούν το βαθύτερο εαυτό μας.»

Πηγές: Unesco, rembetiko.gr, istoria.gr mousikes-diadromes.gr, wiki.kithara.gr, ogdoo.gr, musicheaven.gr