Ένα πρωτοποριακό βιβλίο από τον Δημήτρη Γιατρομανωλάκη: «Από την αρχαία ελληνική μυθολογία στον υπερρεαλισμό

«Ο Δημήτρης Γιατρομανωλάκης είναι από τους διαπρεπέστερους μελετητές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και μυθολογίας στην εποχή μας» Patrick Finglass

Σε μια πρώτη ματιά, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός και ο υπερρεαλισμός απέχουν πάρα πολύ μεταξύ τους―και όχι μόνο εξαιτίας της εμφανέστατης χρονολογικής τους απόστασης, αλλά και λόγω των διαμετρικά αντίθετων θεμελιωδών μηχανισμών προσέγγισης της πραγματικότητας που φαίνεται ότι προάγουν.

Η μεταδιαφωτιστική διανόηση και έρευνα έχει κατασκευάσει μία εκδοχή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που βρίσκεται στους αντίποδες των

ιδανικών και πρακτικών της υπερρεαλιστικής σκέψης και τέχνης.

Η αρμονία, συμμετρία και ορθολογισμός, που, σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, συνιστούν τα κύρια χαρακτηριστικά των πολιτισμικών επιτευγμάτων της ελληνικής αρχαιότητας, αντιβαίνουν εξ ορισμού στο αντι-λογικό του υπερρεαλισμού, στην έμφασή του στο ονειρικό και την παραβίαση των ορίων που θέτει η αυστηρά λογοκρατούμενη θέαση του κόσμου.

Ο André Breton ο κύριος εισηγητής του πρωτοποριακού αυτού κινήματος, είχε αποφθεγματικά εκφράσει την αντίθεση μεταξύ τού έτσι ερμηνευόμενου αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και των δικών του ριζοσπαστικών στόχων στο ποίημά του «Rano Raraku»: «Ο κόσμος είναι όμορφος. Η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ». Και ο Pablo Picassoείχε προκλητικά υπονομεύσει την εμβληματικότητα του Παρθενώνα, παρομοιάζοντάς τον με ένα απλό αγροτόσπιτο της αρχαιότητας.

Το ρηξικέλευθο βιβλίο Greek Mythologies: From Antiquity to Surrealism (Harvard University Press), του DimitriosYatromanolakis (Δημήτριος Γιατρομανωλάκης), καθηγητή στα Τμήματα Ανθρωπολογίας, Ανθρωπιστικών Επιστημών και Κλασσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, έρχεται να αναθεωρήσει με τον πιο πειστικό και λεπτομερή τρόπο αυτήν την κατασκευασμένη, μονομερή αντίθεση.

Διεθνώς γνωστός για τις κλασσικές πλέον μελέτες του για τον αρχαϊκό πολιτισμό, τα αρχαία ελληνικά αγγεία και την ιστορία της πρόσληψης, ο Δ. Γιατρομανωλάκης στο βιβλίο του αυτό με εξονυχιστικό και μεθοδολογικά άκρως πρωτότυπο τρόπο, μελετά την επίδραση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στην Ευρωπαϊκή πρωτοπορία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.

Η αυστηρή διεπιστημονικότητα, το απαράμιλλο εύρος και η επιστημονική εμβρίθεια που χαρακτηρίζουν το σύνολο του ερευνητικού του έργου, εδώ επιστρατεύονται για την διερεύνηση ενός εξαιρετικά περίπλοκου όσο και ενδιαφέροντος θέματος: τους σύνθετους διαλόγους των υπερρεαλιστών καλλιτεχνών και στοχαστών με την ελληνική αρχαιότητα.

Βασικός θεματικός του άξονας είναι αυτό που ορίζει ως παράλληλες εννοιολογικές και εκφραστικές δομές και στρατηγικές ανάμεσα στην αρχαία ελληνική μυθολογική σκέψη και την πρωτοπορία του δευτέρου τετάρτου του εικοστού αιώνα: υπέρβαση κρατουσών χωροχρονικών κατηγοριών, μεταμόρφωση, συμπαράθεση στοιχείων από διαφορετικά επιστημολογικά πεδία και οντολογικά επίπεδα. Οι μηχανισμοί αυτοί χαρακτηρίζουν αυτό που ο Δ. Γιατρομανωλάκης ορίζει ως «μυθογένεση» στην Ευρωπαϊκή πρωτοπορία.

Το βιβλίο ξεκινά με την μελέτη της εξέλιξης της ανθρωπολογικής σκέψης από εκπροσώπους της Γαλλικής πρωτοπορίας, κυρίως του λεγόμενου «μη ορθόδοξου» υπερρεαλισμού, όπως οι Michel Leiris, Roger Caillois, Georges Bataille. Οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις από τον Arthur Evans στην Κρήτη και η σχολή των λεγόμενων Cambridge ritualists, αλλά και η αναθεωρητική φιλοσοφική προσέγγιση της ελληνικής αρχαιότητας από τον Νίτσε έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των ιδεών των Γάλλων αυτών θεωρητικών αλλά και άλλων σημαντικών εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, π.χ. των ζωγράφων Max Ernst και André Masson.

Εξίσου συναρπαστική είναι η συστηματική διερεύνηση από τον Δ. Γιατρομανωλάκη της έννοιας του ερειπίου και των σύνθετων τρόπων με τους οποίους αυτή χρησιμοποιήθηκε στην πρωτοποριακή σκέψη και λογοτεχνία.

Ειδικό ενδιαφέρον για τους Έλληνες αναγνώστες έχει η συζήτησή του του εν λόγω θέματος στο έργο τουΘ. Ντόρρου, Ν. Κάλα και Ν. Εγγονόπουλου.

Ο Δ. Γιατρομανωλάκης προσεγγίζει το συγκεκριμένο θέμα υπό το πρίσμα της «μνημοϊστορίας», της αμοιβαίας, δηλαδή, επίδρασης παρόντος και παρελθόντος με την διαμεσολάβηση των ερειπίων. Αντλώντας εκτός των άλλων από την βαθειά του και διεθνώς καταξιωμένη έρευνα στην αρχαιολογία, επιγραφική και ιστορία της τέχνης, ο συγγραφέας μελετά πώς σε πρωτοποριακά περικείμενα τα ερείπια, «χάρη στην υλική και χρονική τους μεταιχμιακότητα, συχνά λειτουργούν ως σημεία διαφόρων κοινωνικοαισθητικών και εννοιολογικών αντιθέσεων: αρχαίο/σύγχρονο, παρελθόν/παρόν, συνέχεια/ασυνέχεια, φαντασιακό/πραγματικό, απουσία/παρουσία, κουλτούρα/φύση, εξωτικό/οικείο, μνημείο/ντοκουμέντο» (σσ. 67-68).

Το παράθεμα αυτό περιέχει επίσης μία μεθοδολογική έννοια την οποία είχε εισαγάγει ο Δ. Γιατρομανωλάκηςστην παλαιότερη δουλειά του:την έννοια της «κοινωνικοαισθητικής» (socioaesthetics).

Ο μελετητής διερευνά την μετεξέλιξη πολλών μυθολογικών ιστοριών και δομών στην «ορθόδοξη» και «μη ορθόδοξη» υπερρεαλιστική τέχνη (κυρίως την ζωγραφική), σκέψη και λογοτεχνία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στις υπερρεαλιστικές εκδοχές της ιστορίας της Πασιφάης και του Οιδίποδα, που υπονομεύουν τις πατριαρχικές τάσεις της φροϋδικής ψυχανάλυσης, των Δαναΐδων, των Αργοναυτών, του Ορφέα.

Ενδεικτικές της τεράστιας απήχησης που έχει ήδη το βιβλίο σε διαφορετικούς ερευνητικούς χώρους (κλασσικές σπουδές, ιστορία της πρόσληψης, ιστορία της τέχνης, ιστορία των ιδεών, συγκριτική γραμματολογία) είναι οι κρίσεις που έχουν εκφράσει γι′ αυτό επιστήμονες από την Αμερική και την Ευρώπη.

Για παράδειγμα, ο Wolfgang Asholt, Καθηγητής Συγκριτικής Γραμματολογίας στο ΠανεπιστήμιοHumboldt τουΒερολίνου, ειδικόςστην ιστορία της Ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, επισημαίνει ότι «ο Δ. Γιατρομανωλάκης, διεθνώς καταξιωμένος ειδικός στους χώρους των κλασσικών σπουδών και της συγκριτικής ανθρωπολογίας. . . εγκαινιάζει μία πρωτότυπη προσέγγιση του κέντρου του ορθόδοξου και του σχισματικού υπερρεαλισμού. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο που προτείνει καινούριες ερευνητικές οπτικές για την μελέτη γενικά της πρωτοπορίας και ειδικότερα του υπερρεαλισμού στο δεύτερο τέταρτο του εικοστού αιώνα».

Ο αρχαιοελληνιστής James Tatum από το Πανεπιστήμιο του Dartmouth σημειώνει: «η έρευνα του Δ. Γιατρομανωλάκη χαρακτηρίζεται πάντοτε από μία δυναμικότητα και πρωτοτυπία που μόνο πολύ σπάνια επιτυγχάνεται από οποιονδήποτε μελετητή ανεξαρτήτου ηλικίας. Οι επιστήμες που κατέχει καλύπτουν το σύνολο του ευρύτατου χώρου των κλασσικών σπουδών, μέχρι και την σύγχρονη σκέψη. Το βιβλίο του Sappho in the Making (2007) μελέτησε τις πιο πρώιμες αρχαίες φάσεις της πρόσληψης της Σαπφούς, φέρνοντας στο φως την άγνωστη, κρυμμένη ιστορία όσων η μεταγενέστερη αρχαιότητα κληρονόμησε σχετικά με το διασωθέν έργο της Σαπφούς. Με ένα ταλέντο που αναπτύχθηκε στην Αθήνα, την Οξφόρδη και το Χάρβαρντ, ο Δ. Γιατρομανωλάκης είναι δημιούργημα όλων όσων συνάντησε στα μέρη αυτά. Τα χαρίσματά του καλλιεργήθηκαν από μεγάλους δασκάλους όπως ο παπυρολόγος Peter Parsons, ο ανθρωπολόγος ClaudeLévi-Strauss,ο φιλόσοφος JacquesDerrida και μία από τις πιο εξέχουσες μορφές στην μελέτη της μοντέρνας ποίησης, την Helen Vendler.To Greek Mythologies είναι απαραίτητο για όποιον θέλει να μελετήσει δύο χώρους που πολλοί υποθέτουν ότι σχετίζονται ελάχιστα: τον υπερρεαλισμό του 20ου αι. και την αρχαία μυθολογία και τέχνη. Το Greek Mythologies: Antiquity and Surrealism είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο».

Επίσης, ο αρχαιοελληνιστής Patrick Finglass από το Πανεπιστήμιο του Nottingham και συνεργάτης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, τονίζει: «ο Dimitrios Yatromanolakis είναι από τους διαπρεπέστερους μελετητές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και μυθολογίας στην εποχή μας. Στην εξέχουσας διανοητικής δύναμης αυτό βιβλίο, καταδεικνύει την συνέχεια της ζωτικότητας της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας στην μοντερνικότητα, αναλύοντας την βαθεία επίδρασή της σε στοχαστές και καλλιτέχνες της πρωτοπορίας στο δεύτερο τέταρτο του 20ου αιώνα.».

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές αυτού του βιβλίου είναι η μελέτη αυτού που αποκαλεί «μυθογένεση» μέσα στο πλαίσιο των ευρύτερων ιστορικών και πολιτικών τεκταινόμενων της εποχής. Ο Δ. Γιατρομανωλάκης κλείνει το βιβλίο του με την διαπίστωση ότι, αντίθετα με τις απόψεις του Walter Benjamin περί μύθου, η «μυθογένεση» της Ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, κυρίως του υπερρεαλισμού, κατά κανόνα χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει δυναμικές κριτικές «των κοινωνικοπολιτικών ψευδαισθήσεων που η μοντερνικότητα είχε κληρονομήσει από τον μεταδιαφωτιστικό θετικισμό».

Το Greek Mythologies: From Antiquity to Surrealism θα πρέπει οπωσδήποτε να μεταφραστεί στα ελληνικά καθώς θα κερδίσουν πολλά τόσο οι ειδικοί όσο και το ευρύ κοινό - θα βηματίσουν σε ένα νέο πεδίο γνώσης για την αρχαία μυθολογία και τέχνη, στα γοητευτικά ίχνη μιας συναρπαστικής γραφής που χαρακτηρίζει την πρωτοποριακή αυτή μελέτη.