«Πιπέρι στο στόμα! Όψεις των λέξεων-ταμπού στη Νέα Ελληνική»

ΤΡΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

• Θα απευθυνόσασταν σε ένα Γραφείο Τελετών για τη διοργάνωση ενός γάμου;
• Ανήκετε σε αυτούς που, όταν οδηγούν, κατεβάζουν καντήλια;
• Τι κοινό έχουν οι όροι παλαμάρι, μαρκούτσι και εργαλείο;
• Ποιες επιπλέον σημασίες έχουν οι λέξεις γλάστρα, πατσαβούρα και τούμπανο, όταν αναφέρονται στις γυναίκες;
• Γνωρίζετε ποιοι ήταν ο Τόφαλος και η Φακλάνα;
• Θεωρείτε την παροιμία Στου κουφού την πόρτα όσο θέλεις βρόντα προσβλητική για τους βαρήκοους;
Σε αυτά και σε άλλα πολλά ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει

Πρόκειται για ένα έργο που προσεγγίζει με τρόπο επιστημονικά τεκμηριωμένο το απαγορευμένο λεξιλόγιο, τις λέξεις-«δραπέτες» που ξέφυγαν από το «γλωσσικό καθαρτήριο» της ελληνόφωνης κοινότητας, αποτελώντας την κοινωνικά «σεσημασμένη» πλευρά της γλώσσας. Γι’ αυτό ακριβώς και ο όρος λέξεις-ταμπού προτιμήθηκε στο βιβλίο έναντι εναλλακτικών, όπως άσεμνο, χυδαίο, υβριστικό λεξιλόγιο και άλλες προτάσεις που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί, επειδή ενσωματώνει στο β΄συνθετικό τη θεμελιακή για το συγκεκριμένο πεδίο έννοια της «απαγόρευσης».

Αναμφίβολα, το λεξιλόγιο ταμπού είναι άρρηκτα δεμένο με την καθημερινότητα όλων μας ως ομιλητών/-τριών της ελληνικής γλώσσας, χωρίς, ωστόσο, να το επερωτάμε υπό αμιγώς γλωσσολογικούς όρους και χωρίς να συνειδητοποιούμε την έκτασή του. Στο άκουσμά του αυτό που έρχεται πρόχειρα στον νου μας είναι οι όροι που αναφέρονται κυρίως στη γενετήσια λειτουργία και τη σεξουαλική κουλτούρα. Ωστόσο, οι λέξεις-ταμπού καλύπτουν και περιοχές όπως:
– οι απεκκριματικές διαδικασίες (ούρηση, αφόδευση),
– η ηλικία (π.χ. μπαμπόγρια, ραμολιμέντο, χούφταλο),
– το φύλο – ο λεγόμενος γλωσσικός σεξισμός (π.χ. τσόκαρο, φακλάνα, τούμπανο, φλώρος, λαπάς, ντιντής),
– η εθνική/εθνοτική προέλευση (π.χ. κωλότουρκος, κιτρινιάρης, Αμερικανάκι),
– η διανοητική συγκρότηση (π.χ. στόκος, μπούφος, ντουβάρι),
– η ψυχική ισορροπία (π.χ. ψυχανώμαλος, αλλοπρόσαλλος, θεοπάλαβος) κ.ο.κ.
Επί της ουσίας οτιδήποτε προκαλεί φόβο, ψυχική αναστάτωση ή κοινωνική αμηχανία επενδύεται με ταμπού – άρα και εκφράζεται με μία ή περισσότερες λέξεις-ταμπού.

Παράλληλα με τους δυσφημισμούς, τις ωμά προσβλητικές λέξεις ή φράσεις, στο βιβλίο εξετάζονται και τα «ευγενικά» υποκατάστατά τους στο πλαίσιο της γλωσσικής ορθότητας, οι ευφημισμοί, οι μεταφορικές και «στρογγυλεμένες» λέξεις ή φράσεις. Π.χ. η χρήση πνευστών οργάνων, όπως φλογέρα και φλάουτο, σε ορισμένα περιβάλλοντα δηλώνει το στοματικό σεξ. Επίσης, όταν διαβάζουμε σε μια ροζ αγγελία «Κύριος με πλούσια προσόντα ζητά γνωριμία με νεαρή κοπέλα», σίγουρα τα πλούσια προσόντα δεν αναφέρονται στα πτυχία του ή την περιουσιακή του κατάσταση. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις ο ακατάλληλος, προκλητικός όρος αποσιωπάται και αντικαθίσταται από μια ευφημιστική διατύπωση, που στρογγυλεύει και εξωραϊζει τα πράγματα.

Ποιοι είναι, όμως, οι παράγοντες που επηρεάζουν τη χρήση του λεξιλογίου ταμπού; Γιατί, π.χ., σε μια εφημερίδα δεν θα γράφαμε ποτέ πορνείο ή μπορντέλο/μπουρδέλο; Εννοείται ότι, αν μια ανδροπαρέα συζητούσε για το ίδιο θέμα, σε καμία περίπτωση δεν θα έλεγε οίκος ανοχής. Ή αν σε μια χαλαρή συνομιλία είναι αποδεκτό να πούμε χιουμοριστικά ότι κάποιος που πέθανε είδε τα ραδίκια ανάποδα, φανταστείτε τι αντιδράσεις θα προκαλούσε ο γιατρός εκείνος που ανακοίνωνε στους συγγενείς του ασθενή ότι το αγαπημένο τους πρόσωπο που απεβίωσε ‘τίναξε τα πέταλα’, ‘είδε τον ΄Άγιο Πέτρο’, ‘πήγε στα θυμαράκια’ κ.ο.κ. Κι αυτό γιατί καθοριστικό ρόλο για την επιλογή ή την απόρριψη μιας λέξης-ταμπού παίζει το πλαίσιο της επικοινωνίας και οι σχέσεις των συνομιλητών – εξού και οι λέξεις-ταμπού συνδέονται κατεξοχήν με κοινωνιογλωσσικές ποικιλίες του άτυπου, οικείου, προφορικού λόγου, όπως η γλώσσα των νέων, της πιάτσας, του στρατού κ.ά., καθώς και με κειμενικά είδη με έντονα στοιχεία προφορικοποίησης, όπως ο τηλεοπτικός λόγος και η γλώσσα του διαδικτύου.

Η οπτική που υιοθετείται στο βιβλίο είναι πολλαπλή. Κατά πρώτον, καταγράφονται ενδιαφέρουσες ετυμολογήσεις για τα παρατιθέμενα λεξήματα, οι οποίες φωτίζουν την ιστορία και τη σημασιολογική διαδρομή λέξεων που χρησιμοποιούμε καθημερινά, χωρίς, πολλές φορές, να γνωρίζουμε την προέλευσή τους. Μάλιστα, αρκετές από τις σχολιαζόμενες λέξεις-ταμπού δεν λημματογραφούνται στα διάφορα λεξικά της νέας ελληνικής, λόγω του άσεμνου ή αργκοτικού χαρακτήρα τους. Π.χ. πόσοι από εμάς γνωρίζουν ότι η λέξη ψωλή (μαζί με το ψωλός) απαντά ήδη σε κωμωδίες του Αριστοφάνη με τη σημασία ‘γυμνή βάλανος’, ενώ μεσαιωνικά είναι τα κλάνω, γαμήσι/γαμάω, βυζίον και μαλάκας; Ή ότι φακλάνα ήταν το λογοτεχνικό όνομα μιας βδελυρής στην εμφάνιση και στη συμπεριφορά γυναίκας στον Σπανό, ανώνυμο, βωμολοχικό έργο του 14ου-15ου αι.; Πολλές ετυμολογίες, μάλιστα, αναδεικνύουν τις διαγλωσσικές επιρροές της ελληνικής: π.χ. η τσόντα προέρχεται από τη βεν. zonta ‘συμπλήρωμα’ «μικρό κομμάτι από ύφασμα, που το ράβουν μαζί με άλλο όμοιο, για να το συμπληρώσουν». Η καθιέρωσή του ως δηλωτικού του πορνό σχετίζεται με την κινηματογραφική ιστορία του συγκεκριμένου είδους: στα πρώτα βήματα της γέννησης του πορνό, όταν το άσεμνο περιεχόμενο στις φιλμικές αφηγήσεις ήταν απαγορευμένο, γίνονταν ολιγόλεπτες προβολές, οι οποίες παρεμβάλλονταν εντελώς ασύνδετα, ως παρένθετο συμπλήρωμα, στη ροή μιας άλλης ταινίας, διαφορετικού περιεχομένου.

Επίσης, δίνεται έμφαση στους μηχανισμούς σχηματισμού του λεξιλογίου ταμπού, μορφολογικούς, όπως είναι η παραγωγή με την προσθήκη προθημάτων (π.χ. στερητικό α-: αγάμητη, καρα-: καρακατίνα, κωλο-: κωλοτρίβεται, ξε-: ξέκωλο κ.ά.) και επιθημάτων (βυζαρ-ού, πουστρ-όνι, γκάβ-ακας, γαμήκ-ουλας κ.λπ.), η σύνθεση (π.χ. μουνοπαγίδα, πιπινόγρια, κουτόφραγκος, χασοδίκης), η σύμφυρση (π.χ. βυζούβιος, πουστάρδα), αλλά και σημασιολογικούς, όπως η μεταφορά (π.χ. γλάστρα για γυναίκα που αρκείται σε διακοσμητικό ρόλο), η μετωνυμία (π.χ. καριόλα, από την ιταλ. λ. carriola, η οποία κατά τον 17ο αι. σήμαινε ‘σκελετός του κρεβατιού’, αργότερα ‘φτηνό ξυλοκρέβατο των λαϊκών πορνείων του μεσοπολέμου’ και τελικά ‘ηθικά μεμπτή γυναίκα’) κ.ο.κ.

Σε ό,τι αφορά τις γεωγραφικές ποικιλίες, ένα σημαντικό τμήμα της ύλης του βιβλίου αντλείται από το Ανέκδοτο Αρχείο του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, με αποτέλεσμα να παρατίθενται λέξεις-ταμπού από όλες τις διαλεκτικές ομάδες της νέας ελληνικής (π.χ. πορδοσάκουλο στα ποντιακά είναι το ‘βρακί’, ενώ κουράδι στο κρητικό ιδίωμα σημαίνει ‘κοπάδι αιγοπροβάτων’ σε αντίθεση με την κοινολεκτική χρήση του).

Επιπλέον, η ανάλυση των λεξημάτων πλαισιώνεται από κοινωνιογλωσσική τεκμηρίωση. Αναφέρουμε ενδεικτικά το παράδειγμα της ευρείας κοινωνικής κυκλοφορίας του όρου ανώμαλος για τον ομοφυλόφιλο σε παλαιότερες – ελπίζουμε – εποχές, η οποία έχει πλέον στιγματιστεί ως απαράδεκτη. Ακόμα και σήμερα, η λέξη ομοφυλόφιλος εξακολουθεί να είναι υφολογικά μαρκαρισμένη, αφού ενώ χαρακτηρίζει τον σεξουαλικό προσανατολισμό και θα έπρεπε να περιορίζεται αποκλειστικά όταν γίνεται λόγος για τις ερωτικές επιλογές ενός ατόμου, εντούτοις, στην καθημερινότητα χρησιμοποιείται σαν κατηγορία ταυτότητας. Λέμε π.χ. «Ο χ είναι ομοφυλόφιλος», όπως θα λέγαμε «Ο χ είναι δάσκαλος». Θα λέγατε ποτέ Ο χ είναι ετεροφυλόφιλος; Όχι, γιατί αυτό είναι το κοινωνικά αναμενόμενο, άρα περνά απαρατήρητο, είναι φυσικοποιημένο.

Και μερικά παραδείγματα από τον έμφυλο λόγο: ο όρος παρθένα που κάποτε είχε θετικό πρόσημο, σήμερα έχει αρνητικό, ισοδυναμώντας με το ‘συντηρητική, άπειρη περί τα ερωτικά’, εξού και τα μειωτικά παρθενόπη ή παρθενοπιπίτσα. Ακόμη, δυσφημισμοί όπως πατσαβούρα, δηλαδή κομμάτι παλιού, άχρηστου υφάσματος, που χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό), λινάτσα (< ιταλ. (διαλεκτ.) linazza, κυριολεκτικά ‘χοντρό ύφασμα από λινάρι ή καννάβι’) και σκρόφα (< λατ. scrofa, που χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της γουρούνας στα ν.ε. ιδιώματα) συσχετίζουν τη χαλαρή σεξουαλική συμπεριφορά της γυναίκας με τη βρομιά και κατ’ επέκταση, με ένα σύμπλεγμα αρνητικών χαρακτηριστικών που στερεοτυπικά αποδίδονται στις γυναίκες, όπως η χυδαιότητα/προστυχιά και η δυστροπία του χαρακτήρα.

Κατ’ ανάλογο τρόπο, στη δημόσια σφαίρα οι ονοματοθετικές πρακτικές των μηχανισμών εξουσίας συχνά απαλύνουν μέσω ευφημισμών δυσάρεστες πραγματικότητες. Έτσι, ο όρος εισφορά αλληλεγγύης δίνει την ψευδή εντύπωση ότι οι πολίτες οικειοθελώς προσφέρουν χρήματα στο Κράτος, σαν να επρόκειτο για έρανο, η επαχθής λιτότητα αντικαθίσταται από την περίφραση αυστηρή εισοδηματική πολιτική, καθόλου διαφανή για τον μέσο πολίτη, και η υποχρεωτική παύση των δημοσίων υπαλλήλων ενδύεται τον μανδύα της διαθεσιμότητας.

Και φυσικά, ένα πολύ μεγάλος όγκος λέξεων-ταμπού αναφέρεται σε ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, επομένως η χρήση του σχετίζεται με θέματα αυτοπροσδιορισμού και σεβασμού των δικαιωμάτων του άλλου: π.χ. αν θα πούμε γύφτος ή ρομά, λούγκρα ή ομοφυλόφιλος, αργόστροφο ή παιδί με μαθησιακές δυσκολίες, σακάτης ή άτομο με κινητικά προβλήματα, καθυστερημένος ή άτομο με νοητική υστέρηση, όλες αυτές οι γλωσσικές επιλογές εγκαλούν στην ουσία την ανθρωπιστική μας ευαισθησία – και αυτή είναι μια από τις πιο σοβαρές πτυχές του θέματος. Πρόκειται για το περίφημο στίγμα του Goffman που αποδίδεται σε κάθε είδους ανεπιθύμητες μορφές διαφορετικότητας.

Με άλλα λόγια, μέσα από τη μελέτη του άσεμνου λεξιλογίου, ένα μεγάλο όφελος που αποκομίζει κανείς είναι ότι επερωτά λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά, αλλά που μέσα στη βιασύνη μας δεν συνειδητοποιούμε το υπονοούμενο νόημά τους.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το βιβλίο είναι γραμμένο με εύληπτο για το μέσο αναγνώστη και παιγνιώδη τρόπο, όπως φαίνεται από τους ευφάνταστους τίτλους, με τους οποίους επιγράφονται οι επιμέρους ενότητες και υποενότητες: π.χ. «Πηδήκουλες και μπερμπάντηδες: Ο ηγεμονικός ανδρισμός», «‘Και κερατάς και δαρμένος!’: Η απιστία», «Από το βρακοζώνι στο… στρινγκάκι!», «‘Έκανε η μύγα κώλο κι έχεσε τον κόσμο όλο’: Σωματικά υγρά και απεκκριτικές διαδικασίες», «‘Είδε τα ραδίκια ανάποδα’: Ο θάνατος», «‘Τα τσιγάρα, τα ποτά και τα ξενύχτια’: Ο αλκοολισμός» κ.ά.

Σε καμία περίπτωση το βιβλίο δεν ισχυρίζεται ότι είναι εξαντλητικό. Περισσότερο αποσκοπεί στο να ανοίξει τον διάλογο και να εμπνεύσει στο μέλλον ερευνητικές εργασίες βασισμένες σε σώματα κειμένων. Τα ερωτήματα που προσκαλούν προς απάντηση είναι πολλά. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα: «για ποιο λόγο τα βρόμικα ανέκδοτα δημιουργούν μια αίσθηση συνοχής μεταξύ των συνομιλητών», «ποια είναι τα συμβολικά συνομιλιακά ωφέλη της συγκεκριμένης γλωσσικής επιλογής;», ή αντίθετα «τι διαπροσωπικό τίμημα έχει η χρήση λέξεων-ταμπού για την αξιοπιστία ή την πειθώ του ομιλητή;». Περιοχές με ιδιαίτερο, διεπιστημονικό ενδιαφέρον είναι ο τρόπος που τα παιδιά κατακτούν τις λέξεις-ταμπού, η συσχέτισή των λέξεων αυτών με τη λεκτική εκτόνωση, η έμφυλη κατανομή τους, η προσέγγισή του στο πλαίσιο της διδασκαλίας της δεύτερης/ξένης γλώσσας, αλλά και της νευροεπιστήμης ή των διαταραχών του λόγου, η ανάλυση των προβλημάτων που προκαλεί η χρήση τους στα σχολεία, τους χώρους εργασίας και τα ηλεκτρονικά μέσα (π.χ. φαινόμενα λεκτικής βίας, σεξουαλικής παρενόχλησης, απρεπούς δημόσιου λόγου) κ.ο.κ.

Μαρία Καμηλάκη
Γεωργίας Κατσούδα
Μαρία Βραχιονίδου

Το βιβλίο Πιπέρι στο στόμα! Όψεις των λέξεων-ταμπού στη Νέα Ελληνική προλογίζει ο Θανάσης Νάκας, Καθηγητής Γλωσσολογίας του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ το εξώφυλλο έχει φιλοτεχνήσει ο σκιτσογράφος Μιχάλης Κουντούρης. Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καλλιγράφος (σελ.: 480, τιμή: 23,32 €).

Παρουσίαση του βιβλίου στη «Βιβλιοθήκη του Πρώτου» από τη Μαρία Καμηλάκη και τη Γεωργία Κατσούδα μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Η Μαρία Καμηλάκη είναι Δρ. Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κάτοχος Μεταπτυχιακών Τίτλων Ειδίκευσης στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία (Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου) και την Πολιτιστική Διαχείριση (Πάντειο Πανεπιστήμιο). Έχει τιμηθεί με υποτροφίες του Ιδρύματος Ωνάση, του Ιδρύματος «Λίλιαν Βουδούρη» και του βρετανικού ερευνητικού φορέα Economic and Social Research Council (E.S.R.C.). Εργάζεται στη Μπενάκειο Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και, παράλληλα, διδάσκει τα γνωστικά αντικείμενα της Σημασιολογίας, της Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας και της Διδακτικής δεύτερης/ξένης γλώσσας στο K.Δ.Β.Μ. «New York College». Το 2016 διοργανώθηκε σε σχεδιασμό και επιστημονική της επιμέλεια η πολυμεσική έκθεση «Γλωσσόpolis: Περιηγήσεις στη Νέα Ελληνική» σε συνεργασία της Βιβλιοθήκης της Βουλής και του Συνδέσμου Υποτρόφων του Ιδρύματος Ωνάση. Έχει δημοσιεύσει μελέτες της σε επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων και έχει ασχοληθεί με τη συγγραφή σεναρίου, τη μετάφραση και τη φιλολογική επιμέλεια. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα κινούνται στον χώρο της πραγματολογίας και της κοινωνιογλωσσολογίας, με έμφαση στα ζητήματα γλωσσικής ποικιλότητας και προτυποποίησης, διαπλοκής γλώσσας και ιδεολογίας, ενδεικτικής σχέσης γλώσσας-φύλου-σεξουαλικότητας, κριτικού γραμματισμού κ.ά.

Η Γεωργία Κατσούδα είναι ερευνήτρια, Β’ βαθμίδας του Κέντρου των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών. Είναι γλωσσολόγος που ειδικεύεται στη διαλεκτική λεξικογραφία και διαλεκτολογία με ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα ετυμολογίας και μορφολογικής μεταβολής. Το 1994 κατέλαβε την πρώτη θέση σε γραπτές εξετάσεις του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών και ως κρατικός υπότροφος πλέον του ΙΚΥ εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή. Συνεργάστηκε με τον επιβλέποντα καθηγητής της. Κ. Γ. Μπαμπινιώτη στην σύνταξη του έργου Λεξικό για το Σχολείο και το Γραφείο (2004, Κέντρο Λεξικολογίας). Το 2007 εκδόθηκε η διδακτορική της διατριβή Ρηματικοί Μεταπλασμοί από τη Βιβλιοθήκη της Σοφίας Σαριπόλου, του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει εκδώσει πολλά άρθρα για τη Μορφολογία, τη Διαλεκτολογία και τη Λεξικογραφία. Το 2013 εξέδωσε τις Όψεις της Νεολογίας: Σύμφυρση και Επανετυμολόγηση στις εκδ. Πατάκης, ενώ σε λίγο καιρό εκδίδεται το νέο ατομικό της βιβλίο για το γλωσσικό ιδίωμα των Κυθήρων, καθώς και ο συλλογικός 6ος τόμος του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών για τον οποίο συνέταξε μεγάλο αριθμό λημμάτων.

Η Μαρία Βραχιονίδου γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Είναι γλωσσολόγος (απόφοιτος του ΑΠΘ) και λαογράφος (διδάκτορας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων).Είναι Ερευνήτρια Β΄στο Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, όπου εργάζεται από το 1999. Έχει δημοσιεύσει αρκετά άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και έχει συνεπιμεληθεί την έκδοση δύο βιβλίων. Έχει ασχοληθεί με γλωσσικές και εθνογραφικές έρευνες, έχει μελετήσει αρκετές γλώσσες (δυτικοευρωπαϊκές, σλαβικές, μη ευρωπαϊκές) και υπήρξε μέλος συντακτικών ομάδων έκδοσης λεξικών. Ερευνητικά, έχει επικεντρωθεί, τόσο στη διατριβή της όσο και σε πολυάριθμα άρθρα, στη σύνδεση της Διαλεκτολογίας με τις Κοινωνικές Επιστήμες, με έμφαση στα θέματα του κοινωνικού φύλου, της τροφής και της αφήγησης.