Ένα κράτος στα μέτρα του (άρθρο)

Του Πιέρρου Τζανετάκου

Ενόψει των επερχόμενων τεκτονικών αλλαγών, κυρίως δια της επαναχάραξης των χαρτών στη Μέση Ανατολή και δη στο Ιράκ και τη Συρία υπό τους νέους γεωστρατηγικούς συσχετισμούς που διαμορφώνονται τους τελευταίους μήνες στην περιοχή, κι ενώ στο εσωτερικό της Τουρκίας παρατηρούνται εντονότατοι και πολυδιάστατοι κλυδωνισμοί, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιχειρεί μέσω του δημοψηφίσματος για την αλλαγή του πολιτεύματος να καταστεί ο κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού

στη χώρα. Ο φόβος της πολιτικής και γεωγραφικής ενοποίησης των τριών Κουρδικών καντονιών (με ραχοκοκαλιά τους μαχητές του YPG) λίγα χιλιόμετρα μακριά από τα νότια σύνορα με τη Συρία, οι αιματηρές συγκρούσεις με τους Κούρδους εντός του τουρκικού εδάφους, τα αλλεπάλληλα τρομοκρατικά χτυπήματα σε όλη την επικράτεια και η καθοδική πορεία της οικονομίας, είναι οι κυριότερες προκλήσεις που έχει ν’ αντιμετωπίσει ο Τούρκος πρόεδρος. Εντός αυτού του ρευστού κι εν πολλοίς επικίνδυνου πλαισίου για το μέλλον της Τουρκίας, ο Ερντογάν επιδιώκει να εμφανιστεί ως ο «ατσάλινος ηγέτης», ο ένας και μοναδικός (ισλαμιστής) άξιος διάδοχος του Κεμάλ Ατατούρκ, που παρότι βάλλεται από παντού θα κρατήσει τη χώρα του ενωμένη, διαθέτοντας παράλληλα ισχυρό λόγο στις γεωπολιτικές εξελίξεις που αναμένεται ν’ ακολουθήσουν. Προκειμένου να πετύχει το στόχο του είναι διατεθειμένος να χρησιμοποιήσει ακόμα πιο αυταρχικές μεθόδους από αυτές που μετέρχεται τους μήνες μετά το πραξικόπημα και μία φράση του σε πρόσφατη προεκλογική εκστρατεία υπέρ του «Ναι» αρκεί για να δείξει την ισορροπία του τρόμου που επικρατεί στη γειτονική χώρα: «Οι υποστηρικτές του “Όχι” είναι τρομοκράτες και θέλουν να διαμελίσουν τη χώρα μας».

Η προεδρική δημοκρατία και οι πολιτικοί συσχετισμοί στο εσωτερικό

Ο Ερντογάν ήδη από την πρώτη δεκαετίας του 21ου αιώνα, είχε προχωρήσει σε δύο αναθεωρήσεις του Συντάγματος του 1982, το οποίο ήταν προϊόν του δικτατορικού, έντονα φιλοκεμαλικού καθεστώτος Εβρέν. Αμφότερες οι αναθεωρήσεις εγκρίθηκαν με δημοψήφισμα, η πρώτη το 2007 και η δεύτερη, στην οποία προβλεπόταν η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας από το λαό, το 2010. Με το δημοψήφισμα της Κυριακής ο Τούρκος ηγέτης επιχειρεί την αλλαγή του πολιτεύματος από προεδρευόμενη δημοκρατία σε προεδρική, με σχεδόν το σύνολο των εξουσιών να συγκεντρώνονται στον εκάστοτε Πρόεδρο. Κεντρικό επιχείρημα του ίδιου και των κορυφαίων στελεχών του ΑΚΡ είναι ότι η Τουρκία χρειάζεται μια σταθερή διοίκηση για να διανύσει τα επόμενα κρίσιμα βήματα στην ιστορία της.

Βάσει της πρότασης συνταγματικής αναθεώρησης καταργείται η θέση του πρωθυπουργού, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας διορίζει και παύει κυβερνήσεις, διαθέτει τη δυνατότητα διακυβέρνησης με διατάγματα, διαλύει τη Βουλή με παράλληλη προκήρυξη βουλευτικών και προεδρικών εκλογών, προκηρύσσει δημοψηφίσματα, διορίζει κατά το ήμισυ τα μέλη του Ανώτατου Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων, παραχωρώντας το δικαίωμα διορισμού του έτερου μισού στον Υπουργό Δικαιοσύνης, τον οποίο φυσικά ο ίδιος έχει υποδείξει. Τέλος, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα δικαιούται να είναι μέλος ή και αρχηγός πολιτικού κόμματος. Έως σήμερα, ο Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας όφειλε να είναι πολιτικά ουδέτερος και να μη συμμετέχει επί της ουσίας στην πολιτική αντιπαράθεση, κάτι όμως που δεν τηρήθηκε από τον Ερντογάν.

Επί της ουσίας ο Ερντογάν επιχειρεί μέσω της Συνταγματικής Αναθεώρησης να παρατείνει εις το διηνεκές (υπό προϋποθέσεις ο ίδιος θα έχει τη δυνατότητα να παραμείνει στην Προεδρία έως το 2029) την μετά το πραξικόπημα συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπό του. Από τον Ιούλιο του 2016 έως και σήμερα η Τουρκία βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και διοικείται σχεδόν αποκλειστικά με (αναγκαστικά) Προεδρικά Διατάγματα. Έκτοτε, εξελίσσεται μία άνευ προηγουμένου επιχείρηση εκκαθάρισης του στρατιωτικού, του δημόσιου και του διοικητικού τομέα της χώρας, από ύποπτους συμμετοχής στο πραξικόπημα των 12 ωρών. Περίπου 50. 000 άνθρωποι έχουν φυλακιστεί, άλλοι 140. 000 απολύθηκαν από τις δουλειές τους, ενώ καίριες κρατικές θέσεις καλύπτονται πλέον αποκλειστικά κατά τη βούληση του Ερντογάν, ο οποίος αποκτά έτσι ισχυρό έλεγχο επί των νευραλγικών υπηρεσιών. Οι τουρκικές αρχές έχουν χαρακτηρίσει την FETÖ του Γκιουλέν ως «τρομοκρατική οργάνωση» και κατ’ επέκταση όλοι οι εμπλεκόμενοι κατηγορούνται είτε ως συμμετέχοντες, είτε ως υποθάλπτοντες την τρομοκρατία, κινδυνεύοντας με βαριές ποινές κάθειρξης. Στην ίδια μοίρα βρίσκονται και τα ηγετικά στελέχη του φιλοκουρδικού κόμματος HDP, προφυλακισμένοι σήμερα ως συνεργάτες της τρομοκρατικής οργάνωσης ΡΚΚ. Στις φυλακές, με τις ίδιες κατά βάση κατηγορίες, έχουν βρεθεί και εκατοντάδες δημοσιογράφοι, ενώ η πολυφωνία είναι μια έννοια που πλέον εκλείπει στη γείτονα χώρα.

Περπατώντας κανείς στους πολυσύχναστους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας, καταλαβαίνει ότι η προπαγάνδα υπέρ του «Ναι» είναι πανίσχυρη. Το ίδιο συμβαίνει παρακολουθώντας τα τουρκικά ΜΜΕ. Πολλοί δημοσιογράφοι φοβούνται ν’ ασκήσουν κριτική και αποφεύγουν να τοποθετούνται δημοσίως για πολιτικά ζητήματα. Είναι φανερό, ότι στη δημόσια σφαίρα ο Ερντογάν έχει καταστεί πλέον κυρίαρχος. Όποιος είναι εναντίον του κατηγορείται είτε ως πράκτορας των ξένων που θέλουν να διαμελίσουν τη χώρα, είτε ως σύμμαχος των εσωτερικών εχθρών και της τρομοκρατίας. Αυτοί που είναι στο πλευρό του, τον αποκαλούν «ο Αρχηγός».

Στη διελκυστίνδα του δημοψηφίσματος, ο Ερντογάν έσυρε τεχνηέντως προς το μέρος του το εθνικιστικό κόμμα του Ντεβλέτ Μπαχτσελί. Οι κοινοβουλευτικές ομάδες του ΑΚΡ και του ΜΗΡ πέτυχαν μαζί την απαιτούμενη αυξημένη πλειοψηφία στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση, προκειμένου η Συνταγματική Αναθεώρηση να τεθεί στην κρίση του λαού. Συνολικά, η εκλογική δύναμη των δύο κομμάτων ξεπερνά το 60%, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι από το συγκεκριμένο ποσοστό ξεκινάει η δυναμική του «Ναι». Κοινή βάση των Ερντογάν και Μπαχτσελί στη συμμαχία για το «Ναι» είναι ο πόλεμος κατά της «κουρδικής τρομοκρατίας». Το επιχείρημα αυτό όμως δεν κατέστη δυνατό να πείσει όλα τα σημαίνοντα στελέχη των εθνικιστών. Κάποιοι εξ αυτών αποφάσισαν να ταχθούν υπέρ του «Όχι» και αυτό που μένει ν’ αποδειχθεί είναι τι ποσοστό από την εκλογική βάση του ΜΗΡ θα τους ακολουθήσει. Το δεύτερο κρίσιμο εκλογικό στοιχείο είναι το πώς θα κινηθεί η πλειοψηφία των αρκετών Κούρδων που ψηφίζουν σταθερά τα τελευταία χρόνια το ΑΚΡ. Παρατηρητές επισημαίνουν ότι η αντικουρδική ρητορική του Ερντογάν είναι πλέον εκτός ορίων και πολλοί από αυτούς τους Κούρδους ψηφοφόρους είτε θα επιλέξουν το «Όχι» είτε θα απέχουν από την αναμέτρηση.

Πλην των παραπάνω κρίσιμων μαζών, τα πράγματα ενώπιον της κάλπης είναι ξεκάθαρα. Τα εκατομμύρια των λεγόμενων «λευκών Τούρκων», οι εκπρόσωποι δηλαδή των ανώτατων κεμαλικών στρωμάτων, κυρίως ψηφοφόροι του CHP, τάσσονται συλλήβδην υπέρ του «Όχι». Αρκετές χιλιάδες «λευκοί Τούρκοι» έχουν μεταναστεύσει τα τελευταία χρόνια, φοβούμενοι το μέλλον τους σε μια χώρα με παντοκράτορα των Ερντογάν. Ακόμα περισσότεροι είναι αυτοί που δεν έχουν φύγει, απλώς και μόνο γιατί δεν μπορούν. Αντιθέτως, μαζικά υπέρ του «Ναι» θα ψηφίσουν οι «μαύροι Τούρκοι». Τα εκατομμύρια ισλαμιστές της Ανατολής, αυτοί που θέλγονται από τον νεοθωμανισμό και την πίστη του Ερντογάν στο Ισλάμ. Είναι αυτοί που επί της κυριαρχίας Ερντογάν βγήκαν από την αφάνεια και το περιθώριο όπου τους είχαν τοποθετήσει για δεκαετίες οι κεμαλιστές.

Το Κουρδικό Ζήτημα εντός κι εκτός συνόρων και η αλλοπρόσαλλη τουρκική εξωτερική πολιτική στη Μέση Ανατολή

Οι εξελίξεις στο Κουρδικό Ζήτημα, αποτελούν αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημα του Ερντογάν και εντοπίζονται σε δύο αλληλοσυνδεόμενα ανοικτά μέτωπα. Πρώτο μέτωπο αυτό στο εσωτερικό, στην νοτιανατολική Τουρκία, όπου κατά τη διάρκεια του 2016 περίπου 8. 000 Κούρδοι και 700 άνδρες των τουρκικών Σωμάτων Ασφαλείας σκοτώθηκαν στις μεταξύ τους συγκρούσεις. Παράλληλα, περισσότεροι από 100. 000 Κούρδοι εκτοπίστηκαν από τις εστίες τους, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη μεγέθυνση των κουρδικών πυρήνων ριζοσπαστικοποίησης. Η κατάσταση με το ΡΚΚ είναι εξαιρετικά οξυμένη και το ερώτημα πως από τις ειρηνευτικές συνομιλίες του 2010 μεταξύ κυβέρνησης Ερντογάν και Οτσαλάν στη νήσο Ιμραλί, φτάσαμε το 2015 στη φυλάκιση του συναρχηγού του HDP Σελαχατίν Ντεμιρτάς, καθίσταται πλέον παρωχημένο. Μεσολάβησαν η είσοδος του HDP στην Εθνοσυνέλευση το 2015, η απώλεια της απόλυτης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας του ΑΚΡ στις ίδιες εκλογές και η άρνηση του HDP να συναινέσει στη Συνταγματική Αναθεώρηση. Έκτοτε η «κουρδική απειλή» έχει γίνει το βασικό επιχείρημα του Ερντογάν στο δρόμο για την απολυταρχία και σήμερα, λίγες ώρες πριν από το δημοψήφισμα αποτελεί το κυριότερο όπλο στα χέρια του. Ο Τούρκος Πρόεδρος ζητά τη συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπό του, προκειμένου ως ισχυρός ηγέτης να πολεμήσει μαζικά το ΡΚΚ και ν’ αποτρέψει μια πιθανή απόσχιση τουρκικού εδάφους. Η πολυπόθητη για τους Κούρδους ίδρυση του Κουρδιστάν, αποτελεί τον εθνικό εφιάλτη του μέσου Τούρκου πολίτη.

Το δεύτερο μέτωπο βρίσκεται στη βόρεια Συρία, όπου παρά την τουρκική επιχείρηση «Ασπίδα του Ευφράτη», οι Κούρδοι μαχητές (με βασικότερη δύναμη το YPG) κυριαρχούν και σχεδιάζουν την ενοποίηση των τριών καντονιών τους υπό ενιαία διοίκηση. Το γεγονός αυτό προκαλεί εντονότατο προβληματισμό στην Άγκυρα, καθώς μια τέτοια εξέλιξη στο μαλακό υπογάστριο της χώρας, σε συνδυασμό με όσα συμβαίνουν στα νοτιοανατολικά με το ΡΚΚ, υποκρύπτουν τον μελλοντικό κίνδυνο όρθωσης ενός ισχυρού και γεωγραφικά διευρυμένου Κουρδιστάν, στο οποίο εκτός από τουρκικά εδάφη, θα περιλαμβάνεται το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Συρίας και του βορειοδυτικού Ιράκ. Πάγιο αίτημα της Άγκυρας είναι η δημιουργία μιας ζώνης ασφαλείας αρκετά χιλιόμετρα νότια των τουρκοσυριακών συνόρων, την οποία θα ελέγχουν αποκλειστικά τουρκικές δυνάμεις.

Η ανησυχία του Ερντογάν γύρω από το Κουρδικό Ζήτημα κλιμακώνεται, καθώς τα μηνύματα, κυρίως από την Ουάσινγκτον είναι πλέον ξεκάθαρα.

Η νέα αμερικανική διοίκηση υπό τον Ντόναλντ Τραμπ, συνεχίζει την ενίσχυση των Κούρδων του YPG και φαίνεται διατεθειμένη να συμβάλει στο σχηματισμό ενός κουρδικού κράτους με βάση την υπό διάλυση Συρία. Κι αυτό διότι, αφενός οι Κούρδοι είναι παραδοσιακά οι πιο αξιόπιστοι σύμμαχοι των Αμερικανών στην περιοχή, αφετέρου οι ισορροπίες στη Μέση Ανατολή έχουν ανατραπεί από την αποτελεσματική επανενεργοποίηση της Μόσχας, γεγονός που καθιστά απαραίτητη μια νέα, ισχυρή αμερικανική παρέμβαση. Η δυναμική παρουσία των Κούρδων στη Μέση Ανατολή, ειδικά υπό τη σημερινή ρευστότητα, έχει πολλαπλά οφέλη για τις ΗΠΑ: Πρώτον, μέσω των Κούρδων έχουν σημαίνοντα λόγο στην επόμενη μέρα μετά τον εμφύλιο στη Συρία. Δεύτερον, οι Κούρδοι λειτουργούν ως αντίβαρο στο τρίγωνο Ρωσία- Ιράν- Χεζμπολάχ, εξ ου και η παρουσία τους στην περιοχή υποστηρίζεται και από το Ισραήλ. Τρίτον, μέσω του ελέγχου που μπορούν ν’ ασκήσουν οι Κούρδοι στο βόρειο Ιράκ και τη βόρεια Συρία, δημιουργούν για τις ΗΠΑ μια ελεγχόμενη και ασφαλή ζώνη για τη μεταφορά των ενεργειακών κοιτασμάτων που υπάρχουν στα συγκεκριμένα εδάφη. Μια ζώνη την οποία για τον ίδιο λόγο ήθελε και επιχείρησε να ελέγξει και ο Ερντογάν. Τέταρτο, οι Κούρδοι αποτελούν ανάχωμα για την Τουρκία του Ερντογάν, με τον οποίο είναι φανερό ότι η Ουάσινγκτον αδυνατεί τα τελευταία χρόνια να πετύχει αξιόπιστη συνεννόηση.

Το Κουρδικό Ζήτημα αποτελούσε ανέκαθεν για τον Τούρκο Πρόεδρο την κινητήρια δύναμη για την εξωτερική πολιτική του στην ευρύτερη περιοχή. Είτε με το δόγμα Νταβούτογλου για τη δημιουργία μιας νέας σουνιτικής συμμαχίας στη Μέση Ανατολή με κυρίαρχη δύναμη την Τουρκία, είτε σήμερα με την αλλοπρόσαλλη και με συνεχείς εναλλαγές στάση της Άγκυρας στον συριακό εμφύλιο, κοινός παρονομαστής ήταν ο περιορισμός και η διάσπαση του κουρδικού στοιχείου που δραστηριοποιείται στην ευρύτερη περιοχή. Όσο ο Άσαντ παρέμενε ισχυρός, ο Ερντογάν στεκόταν δίπλα του ως ο πιο στενός πολιτικός φίλος του. Όταν ο Σύρος ηγέτης άρχισε ν’ αποσταθεροποιείται ο Ερντογάν εμφανίστηκε ως ο σφοδρότερος πολέμιός του. Σήμερα, με τη Μόσχα να έχει τον πρώτο λόγο στην περιοχή και τους Κούρδους να είναι ο πυρήνας της ένοπλης αντιπολίτευσης, ο Τούρκος Πρόεδρος φαίνεται διατεθειμένος να συμφωνήσει- εάν φυσικά ερωτηθεί- σε μια μεταβατική λύση για τη Συρία με τον Άσαντ στην ηγεσία.

Ομοίως έπραξε και με το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος. Όσο οι φανατικοί σουνίτες λειτουργούσαν ως ο ισχυρότερος πόλος εναντίον της δυναμικής παρουσίας των Κούρδων, ο Ερντογάν φερόταν όλο και πιο διαλλακτικός απέναντί τους, ενώ δεν αποκλείεται να λειτουργούσαν ανάμεσα στις δύο πλευρές και υπόγεια κανάλια οικονομικής συναλλαγής. Πλέον, ενώ η Τουρκία έχει υποστεί δεκάδες τρομοκρατικές επιθέσεις από το ISIS, οι δομές του οποίου παράλληλα φαίνεται πως αποδυναμώνονται, ο Ερντογάν εμφανίζεται ως ο ισχυρότερος διώκτης του ακραίου σχηματισμού.

Όλες αυτές οι αλλαγές στη στρατηγική της Άγκυρας, σε συνδυασμό με τον απρόβλεπτο χαρακτήρα του Ερντογάν, οδηγούν την Τουρκία να διαδραματίσει δεύτερο ρόλο στις επερχόμενες εξελίξεις. Οι ΗΠΑ αναμένεται να δώσουν και πάλι τον πρώτο λόγο στους Κούρδους, όταν εντός εύλογου χρονικού ορίου ξεκινήσει η πολιορκία και η κατάληψη της Ράκα. Έως την εκλογή Τραμπ στην Προεδρία, ο Ερντογάν κινούνταν με βάση το σκεπτικό ότι η Ουάσινγκτον δεν θα επιχειρήσει περαιτέρω εμπλοκή σε Συρία και Ιράκ. Όμως οι πρώτες κινήσεις του νέου αμερικανού προέδρου δείχνουν μια εντελώς διαφορετική και πιο ενεργή προσέγγιση των πραγμάτων της Μέσης Ανατολής.

Παράλληλα με τις ΗΠΑ, η Μόσχα, διακρατώντας πλέον ενισχυμένο ρόλο στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, προχωρά στη δημιουργία στρατιωτικής βάσης στην κουρδοκρατούμενη περιοχή της βόρειας Συρίας. Όλα δείχνουν ότι το νεοθωμανικό όραμα του Ερντογάν (ένα από τα βασικά προεκλογικά επιχειρήματά) για κυριαρχία από τον Ευφράτη μέχρι και τη Μοσούλη θα παραμείνουν στη σφαίρα του φανταστικού.

Η τρομοκρατία

Πολλοί από τους αντιπάλους του Ερντογάν στην Τουρκία τον κατηγορούν ως υπεύθυνο για τα αλλεπάλληλα τρομοκρατικά χτυπήματα. Θεωρούν ότι η ανάμειξη της Άγκυρας στον συριακό εμφύλιο και η αναζωπύρωση της ένοπλης αντιπαράθεσης με το ΡΚΚ ώθησαν την κατάσταση στα άκρα. Το 2016 ήταν η πιο αιματηρή χρονιά για την Τουρκία. Σε 24 τρομοκρατικά χτυπήματα (τα περισσότερα με ευθύνη του ISIS και του ΡΚΚ) 310 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και 1. 400 τραυματίστηκαν. Όσοι ήλπιζαν ότι το 2017 θα ξεκινούσε πιο ειρηνικά για τη χώρα, διαψεύστηκαν πριν καν συμπληρωθεί η πρώτη ώρα του έτους, όταν 39 άνθρωποι έπεφταν νεκροί σε γνωστό κλαμπ της Κωνσταντινούπολης από τα πυρά ενός ουζμπέκου φανατικού ισλαμιστή. Παρόλα αυτά, η τρομοκρατία ήταν ένα από τα θέματα που κυριάρχησαν στην πολιτική ατζέντα του Ερντογάν την περίοδο πριν από το δημοψήφισμα. Ο Τούρκος πρόεδρος επιχειρεί διαχρονικά να εμφανίζεται ως ο εγγυητής της ασφάλειας στη χώρα. Πρόκειται άλλωστε για ένα θέμα που έχει πάρει εξαιρετικά ευαίσθητες διατάσεις, με πολλές επιπτώσεις στην τουρκική κοινωνία. Ένα από τα βασικά επιχειρήματα του Ερντογάν υπέρ του «Ναι», ήταν ότι θα διαθέσει ακόμα περισσότερες δυνάμεις για να πατάξει, τόσο τους Κούρδους του ΡΚΚ όσο και τους ακραίους ισλαμιστές του ISIS, που επιβουλεύονται την ασφάλεια των Τούρκων πολιτών.

Οικονομία στα πρόθυρα κρίσης

Ο Ερντογάν γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον στην Τουρκία τη σημασία που έχει για τις εξελίξεις η πορεία της τουρκικής οικονομίας. Η άνοδος των οικονομικών μεγεθών- σε συνδυασμό με το αίτημα εκδημοκρατικοποίησης- ήταν αυτή που εγκαθίδρυσε τον Ερντογάν στην εξουσία της Τουρκίας επί 15 συναπτά έτη.

Πλέον, η κατάσταση έχει αλλάξει. Στο τέλος του 2016 το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 1, 2%, μετά από επτά χρόνια συνεχούς ανόδου. Η αντίστοιχη μείωση της κατανάλωσης έφτασε το 3, 2%, ενώ οι αποδόσεις των διετών ομολόγων έφτασαν στο 11%. Η τουρκική λίρα έχει χάσει το 1/5 της αξίας της, ενώ το πρώτο εξάμηνο του 2017 οι άμεσες επενδύσεις μειώθηκαν κατά 54%. Πολλές επιχειρήσεις είναι εκτεθειμένες σε δολάρια, γεγονός που μεγεθύνει ακόμα περισσότερο τα χρέη τους. Η χώρα έχει γίνει λιγότερο ελκυστική για τους ξένους επενδυτές, με τους αναλυτές να θεωρούν κύρια αιτία αυτής της αρνητικής εξέλιξης τον απολυταρχικό τρόπο διοίκησης του Ερντογάν. Τα στοιχεία είναι χαρακτηριστικά: 600 «φιλογκιουλενικές» επιχειρήσεις με κύκλο εργασιών κοντά στα 10 δισ. δολάρια έκλεισαν πάραυτα μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου. Παράλληλα, μια από τις ατμομηχανές της οικονομίας, ο τουρισμός, συρρικνώνεται συνεχώς, τόσο λόγο της τρομοκρατίας, όσο και λόγω του προσφυγικού.

Η αμήχανη απάντηση του Ερντογάν στα στοιχεία που αποκαλύπτουν την πραγματική κατάσταση της τουρκικής οικονομίας, είναι ότι η χώρα δέχεται πόλεμο από τα ξένα συμφέροντα.

Ο Τούρκος πρόεδρος λειτουργεί τον τελευταίο καιρό εξαιρετικά πιεστικά προς την- υποτίθεται ανεξάρτητη- Κεντρική Τράπεζα της χώρας και σε περίπτωση νίκης του στο δημοψήφισμα υπόσχεται να πιέσει ακόμα περισσότερο με σκοπό την προσωρινή έστω ενίσχυση της τουρκικής οικονομίας. Γνωρίζει ότι η οικονομία- και δη η ενίσχυση τόσο της επιχειρηματικής ελίτ, όσο και της μικρομεσαίας μάζας της Ανατολίας- είναι η αιτία διατήρησης του στην εξουσία. Ομοίως, η οικονομία μπορεί να γίνει και η αιτία της πτώσης του.

Η επόμενη μέρα

Τι μέλλει γενέσθαι τη Δευτέρα το πρωί; Αν ο Ερντογάν κερδίσει το δημοψήφισμα, όπως έχει κάνει στις 11 τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις, τότε ανοίγει ο δρόμος παραμονής του στην εξουσία έως το 2029, με τους όρους που προηγουμένως αναλύθηκαν. Αν χάσει, όμως, οι εξελίξεις δεν θα είναι ραγδαίες, όπως πολλοί εντός κι εκτός Τουρκίας μπορεί να ονειρεύονται. Ενδεχομένως να υπάρξουν συνθήκες αστάθειας και ελεγχόμενης έντασης κυρίως από την πλευρά του Τούρκου Προέδρου. Παρόλα αυτά, ο Ερντογάν θα συνεχίσει για μια μακρά περίοδο να διοικεί με Προεδρικά Διατάγματα, κρατώντας τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Αργά η γρήγορα θα οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές με διπλό στόχο: Αφενός να εκμηδενίσει τη δύναμη του HDP, αφήνοντάς το εκτός της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης. Αφετέρου να προσεταιριστεί με την εθνικιστική ρητορική του όσο το δυνατόν περισσότερους ψηφοφόρους του ΜΗΡ. Εάν συμβούν και τα δύο, τότε το ΑΚΡ θα διαθέτει τον απαραίτητο αριθμό βουλευτών για να εγκριθεί η αλλαγή του Πολιτεύματος κοινοβουλευτικά και όχι μέσω δημοψηφίσματος.