Βιβλιοκριτική /Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης: Εμφύλια Πάθη, 23 + 2 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο

Τον όρο «εμφύλιος πόλεμος» διεκδικούν πολλές και διαφορετικές κατηγορίες εμπλεκομένων σε μια τέτοιου είδους σύγκρουση: άλλοτε οι ηττημένοι, όπως οι Δημοκρατικοί μετά το τέλος του ισπανικού εμφυλίου, το 1939, ή οι Φινλανδοί κομμουνιστές το 1919, και άλλοτε οι κυβερνώντες νικητές ενός αποσχιστικού εμφυλίου που επιδιώκουν να ξεπεράσουν το τραύμα, όπως οι Βόρειοι στις ΗΠΑ το 1865.

Οι ηττημένοι εκτιμούν ότι με τον χαρακτηρισμό της αντιπαράθεσης ως εμφύλιο νομιμοποιείται η θέση τους στη μετεμφυλιακή κατάσταση

των πραγμάτων και αποδίδεται πιο αντικειμενικά η φυσιογνωμία της σύγκρουσης, ενώ οι νικητές –που υπερασπίστηκαν την κρατική ενότητα με αποσχιστικές συγκρούσεις– με τον όρο εμφύλιος επιχειρούν να δείξουν ότι αυτό που συνέβη ήταν μια προσωρινή διάρρηξη της ενότητας του έθνους ή μια απειλή εναντίον της κρατικής οντότητας και όχι ένας πόλεμος διαφορετικών εθνοτήτων στο πλαίσιο του ίδιου κράτους.

Παραδοθείς οπλισμός του ΕΛΑΣ μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας

Όσον αφορά τα ελληνικά πράγματα, δεν ξέφυγαν από τον κανόνα – οπότε η άρνηση υιοθέτησης του όρου «εμφύλιος πόλεμος» από τους εμπλεκόμενους δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Τα κόμματα της Δεξιάς και του Κέντρου χαρακτήρισαν τις συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις του κράτους και στις ένοπλες δυνάμεις του Κομμουνιστικού Κόμματος, που αυτοχαρακτηρίστηκαν Δημοκρατικός Στρατός της Ελλάδας, «ένοπλη ανταρσία του ΚΚΕ» και «συμμοριτοπόλεμο».

Από την πλευρά του ΚΚΕ, τουλάχιστον ως το 1956, δεν παρουσιάστηκε ως εμφύλιος πόλεμος, αλλά ως ένας αγώνας που είχε στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας από την «ντόπια φασιστική κλίκα και τ’ αφεντικά της, τους Αμερικανοάγγλους καταχτητές, ως συνέχεια του 1821, ως “δεύτερη αντίσταση” και λαϊκή επανάσταση των ετών 1943-1949».

Έπρεπε να περάσουν 40 χρόνια για να υιοθετήσουν οι ελληνικές κυβερνήσεις επισήμως τον όρο «εμφύλιος πόλεμος». Καθοριστικό γεγονός υπήρξε η νομιμοποίηση του ΚΚΕ το 1974 και η αλλαγή του πολιτικού κλίματος και της ποιότητας της πολιτικής αντιπαράθεσης. Σημαντική επίσης τομή ήταν, το 1982, η αναγνώριση της εαμικής αντίστασης ως εθνικής. Εντέλει, η νομική κατοχύρωση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» δεν έγινε παρά το 1989, με την ψήφιση από την Βουλή των Ελλήνων της άρσης των συνεπειών του.

Ο Στάθης Καλύβας και ο Νίκος Μαραντζίδης, στο σφαιρικό, συνοπτικό και απλά γραμμένο βιβλίο τους, προσεγγίζουν τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο μέσα από 23 +2 κρίσιμες ερωτήσεις και απαντήσεις, ξεκινώντας από το τι είναι εμφύλιος πόλεμος και καταλήγοντας στην κληρονομιά που μας άφησε. Επιχειρούν μια συνολική ερμηνεία ενός σύνθετου και πολύμορφου γεγονότος που δίχασε έναν λαό και κατέστρεψε μια χώρα, τραυματίζοντας τη συλλογική τους μνήμη και ταυτότητα. Ο εμφύλιος πόλεμος παρέμεινε για πολλά χρόνια πηγή εντάσεων, διχόνοιας και παθών.

Σήμερα όμως έχουμε πια τη δυνατότητα να τον ξανασκεφτούμε με ψύχραιμο και τεκμηριωμένο τρόπο, όχι απαραίτητα για να εντοπίσουμε ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο, και σίγουρα όχι για να αναπαραγάγουμε τη διχόνοια, όσο για να ανακαλύψουμε τις ποικιλόμορφες πτυχές και διαστάσεις του έτσι όπως αναδύονται μέσα από δεκάδες πρόσφατες έρευνες.

Στρατιώτες οπλισμένοι με ένα πολυβόλο, φρουρούν ένα πέρασμα σε βουνό του Καρπενησίου κατά τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο (1948).

Στη νέα έκδοση του βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα οι συγγραφείς προσέθεσαν και δύο νέα κεφάλαια (κυκλοφορούν και αυτοτελούς για όσους έχουν την πρώτη έκδοση), υπό τους τίτλους «Πως θυμάται το ΚΚΕ τον Εμφύλιο;» και «Ποιός ήταν ο ρόλος της ιδεολογίας στον εμφύλιο πόλεμο;»

Στο πρώτο θέτουν τα ερωτήματα στο γιατί οι Έλληνες κομμουνιστές επιστρέφουν διαρκώς εκεί, αν πρόκειται για κάτι πηγαίο ή μήπως υπάρχουν ακόμη πιο πολιτικά και στρατηγικά κίνητρα και τέλος αν η ανάγνωση του παρελθόντος του ΚΚΕ συνδέεται με το παρόν και το μέλλον του, τις εσωτερικές του συγκρούσεις και τις πολιτικές του επιδιώξεις.

Οι Καλύβας και Μαραντζίδης σημειώνουν χαρακτηριστικά ότι η αφήγηση του παρελθόντος εκ μέρους του ΚΚΕ δεν μπορεί να θεωρηθεί ιστορία. Πρόκειται για ένα λόγο αυτοδικαιωτικό, προπαγανδιστικό κατά βάση, που με πολιτικά κίνητρα απευθύνεται προς τα «έξω» και προς τα «μέσα» ταυτόχρονα. Προς τα έξω γιατί επιθυμεί, μέσω της ιστορίας να καλλιεργήσει την ευρύτερη κοινωνία τον μύθο του κόμματος των αγώνων και των αγωνιστών, και προς τα μέσα γιατί, μέσω αυτού του αυτοδικαιωτικού λόγου, σφυρηλατείται η ταυτότητα του κομμουνιστή και ενισχύονται οι δεσμοί των μελών με την οργάνωση.

Γυναίκες στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας.

«Η υπερβολή και η ωραιοποίηση αποτελούν βασική στρατηγική του αφηγήματος του ΚΚΕ. Επειδή η επίκληση ενός εκ του μηδενός κατασκευασμένου παρελθόντος μειώνει την αξιοπιστία και την απήχηση της μεγάλης ρητορικής στην κοινή γνώμη, το αφηγήσιμο παρελθόν δεν μπορεί να είναι εντελώς επινοημένο».

Στο δεύτερο κεφάλαιο επανέρχονται σε ένα συχνό θέμα συζητήσεων και προβληματισμών, δηλαδή στο κατά πόσον ήταν «ιδεολόγοι» όλοι αυτοί οι άνδρες και γυναίκες που συμμετείχαν στον Εμφύλιο ή στην Αντίσταση με την μία ή την άλλη παράταξη. Με άλλα λόγια τίθεται το ερώτημα ποιο ρόλο έπαιξε η ιδεολογία στη συνείδηση των ανθρώπων που εντάχθηκαν στις πολιτικές και ένοπλες οργανώσεις της αριστεράς, του κέντρου ή της δεξιάς κατά τη δεκαετία του ’40. Υπογραμμίζουν χαρακτηριστικά πως ο ρόλος της ιδεολογίας είναι μεν σημαντικός στον εμφύλιο πόλεμο, αλλά διαφέρει ανάλογα με το αν αναφερόμαστε στο συστημικό, το ατομικό ή οργανωτικό επίπεδο.

Στα ζητούμενα των συγγραφέων δεν ήταν να δικαιώσουν κάποιους από τους πρωταγωνιστές ή τις παρατάξεις, ούτε να επαναφέρουν με την άγονη συζήτηση για τους υπαίτιους του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Οπωσδήποτε ενθαρρύνουν ένα γόνιμο και ουσιαστικό διάλογο για ένα κρίσιμο και ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα της σύγχρονης ιστορίας μας.

Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης,
• Εμφύλια Πάθη, 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο,
εκδόσεις Μεταίχμιο, 2015, σελ.: 526
• Εμφύλια Πάθη, 2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο,
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016, σελ.: 96