Βιβλιοκριτική- Περικλής: Ηγέτης ή ανδρείκελο του δήμου;

Από τον 19ο αιώνα και έπειτα ο Περικλής θεωρείται από τους περισσότερους ως ένας από τους βασικούς συντελεστές του «ελληνικού θαύματος», ενσαρκώνοντας –όπως είπε και ο Ερνέστ Ρενάν– «το ιδεώδες που αποκρυσταλλώθηκε σε πεντελικό μάρμαρο». Ως ηγέτης μιας γαλήνιας και αρμονικής πόλης, υποτίθεται ότι αποτελεί το πρότυπο ενός σοφού και αδιάφθορου κυβερνήτη, όπως ακριβώς στο εγκωμιαστικό πορτρέτο του στο έργο Ιστορίαι του Θουκυδίδη. O Περικλής άφησε τη σφραγίδα του στη ζωή της Αθήνας.

Προτομή του Περικλή, ρωμαϊκό αντίγραφο του 4ου αι. π.Χ., (Βατικανό)

Κατήργησε σταδιακά τους εισοδηματικούς φραγμούς πρωτοστατώντας στο άνοιγμα των λαμπρότερων αξιωμάτων στους φτωχότερους πολίτες, ενώ με πρωτοβουλία του καθιερώθηκαν οι πρώτες αμοιβές για τη συμμετοχή στους θεσμούς της πόλης. Από τα τέλη της δεκαετίας του 450 π.Χ., θεσπίστηκε αμοιβή για τη συμμετοχή στα αθηναϊκά δικαστήρια, έτσι ώστε να μπορούν να ασκούν καθήκοντα δικαστή και οι λιγότερο εύποροι πολίτες, χωρίς να ανησυχούν για το χάσιμο μιας εργάσιμης ημέρας. Αποτέλεσμα τούτου ήταν η δημοκρατία που αρχικά ήταν τυπική, γινόταν σιγά-σιγά ουσιαστική. Την ίδια περίοδο, εγκαινίασε μια πολιτική μεγάλων δημόσιων έργων, η λαμπρότερη έκφανση της οποίας ήταν η ανέγερση του Παρθενώνα. Ολοκλήρωσε τέλος την κατασκευή των Μακρών Τειχών, που συνέδεαν την Αθήνα με τον Πειραιά και ενίσχυσε τον πολεμικό στόλο.

Ο Περικλής ανταποκρίθηκε προκαταβολικά στις λαϊκές προσδοκίες. Ήταν μια πίεση δημοκρατική, αισθητή σε όλα τα επίπεδα. Κράτησε επιδεικτικά σε απόσταση τους συγγενείς, τους φίλους, τους έρωτές του, και τούτο γιατί και οι πιο ασήμαντες πράξεις του εξετάζονταν εξονυχιστικά και γίνονταν συχνά αντικείμενο επίκρισης. Θεωρούσε ότι με τον τρόπο αυτό θα απέκρουε τις πολυάριθμες επιθέσεις όσων τον παρουσίαζαν ως ανδρείκελο, πάντα πρόθυμο να θέσει σε δεύτερη μοίρα την ευημερία του λαού για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των ημετέρων. Επικρίθηκε επίσης και για τη στάση του προς τους θεούς της πόλης, με το πρόσχημα ότι διατηρούσε φιλικές σχέσεις με πρόσωπα γνωστά για την ασέβειά τους. Πεθαίνοντας, έγινε για ένα τμήμα της παράδοσης, το σύμβολο μιας χρυσής εποχής που παρήλθε οριστικά.

Ο Σωκράτης επισκέπτεται την Ασπασία, (έργο του Νικολά-Αντρέ Μουσιώ, 19 αι. Μόσχα, Μουσείο Πούσκιν)

Στον δυτικό πολιτισμό ο Περικλής, που διαθέτει το σπάνιο προνόμιο να έχει δοθεί το όνομά του σε έναν αιώνα, ενσαρκώνει την πολιτική και την πολιτιστική ακμή του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Θα πρέπει, όμως, να πιστέψουμε τον Θουκυδίδη, ο οποίος, αναφερόμενος στην Αθήνα, υποστηρίζει ότι «το πολίτευμα λεγόταν μεν δημοκρατία, στην πραγματικότητα όμως διαμορφωνόταν σε διακυβέρνηση από τον πρώτο πολίτη»; Ο Περικλής κυβέρνησε ως μονάρχης με τη συγκατάθεση των μαζών ή ήταν απλώς και μόνο ένα ανδρείκελο στα χέρια του δήμου; Από τον Θουκυδίδη ως τον Πλούταρχο, από τον Βολταίρο ως τον Ρουσώ, αλλά και αργότερα, πολλοί συγγραφείς, αρχαίοι και νεότεροι, έθεσαν πολλά ερωτήματα για τις σχέσεις ανάμεσα στον ηγέτη και στην κοινότητα των Αθηναίων πολιτών.

Πρέπει να επισημανθεί ότι οι πηγές από τις επιγραφές και την αρχαιολογία ελάχιστα φωτίζουν τη δράση του Περικλή. Κανένα ψήφισμα που εισηγήθηκε δεν σώζεται και μόνο δύο επιγραφές αναφέρουν το όνομά του: η πρώτη, η οποία χαράχθηκε τουλάχιστον έναν αιώνα μετά τον θάνατό του, μας υπενθυμίζει ότι χρηματοδότησε ως χορηγός τη διδασκαλία των Περσών του Αισχύλου· η δεύτερη, όπου το όνομά του δεν διακρίνεται καθαρά, αναφέρεται στη συμβολή του στην κατασκευή μιας κρήνης στο ιερό της Ελευσίνας.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν προσφέρουν περισσότερη βοήθεια στον ιστορικό. Η προτομή του Περικλή, που κοσμεί τα εξώφυλλα πολλών βιβλίων, είναι απλώς ένα μαρμάρινο αντίγραφο της ρωμαϊκής εποχής. Για να μελετήσουν τη δράση του Περικλή οι ιστορικοί, καταφεύγουν υποχρεωτικά στο έργο Βίοι Παράλληλοι – Περικλής του Πλουτάρχου, ο οποίος διασώζει μεν πολλές μαρτυρίες αλλά, όπως έχει αποδειχθεί, η αξιοπιστία του είναι περιορισμένη.

Ο Περικλής αγορεύων στην Πνύκα, (έργο του Φιλίπ φον Φολτς, Ανάκτορα Μονάχου)

Ο Ηρόδοτος επίσης, που έζησε στην εποχή του Περικλή, δεν τον αναφέρει παρά μόνο μια φορά στο έργο που αφιέρωσε στους Περσικούς Πολέμους και στα αίτιά τους. Η κρίση του Ηροδότου για τον Περικλή μπορεί να προκαλέσει σύγχυση, αυτό όμως δεν ισχύει για τις άλλες μαρτυρίες της εποχής. Οι επικρίσεις των κωμικών ποιητών, αλλά και συγγραφέων, όπως ο Ίων ο Χίος και ο Στησίμβροτος ο Θάσιος, είναι αναμφίβολα πικρόχολες, ενώ ο Θουκυδίδης εκδηλώνει τον θαυμασμό του για τον μεγάλο άνδρα στο έργο του, το οποίο πραγματεύεται την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Ο Περικλής, πανίσχυρος ηγέτης ή απλό φερέφωνο των προσδοκιών του λαού; Αυτό είναι το αίνιγμα το οποίο επιχειρεί να λύσει το βιβλίο του Βενσάν Αζουλαί.

Ο Αζουλαί –καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris-Est Marme-la-Vallé–, μας προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο του Περικλή και της ταραγμένης εποχής του, ρίχνοντας φως στην ισχυρή του οικογένεια, στην αγάπη του για τις τέχνες και στην απαράμιλλη επιρροή του στην πολιτική και στον πολιτισμό της Αθήνας. Εξετάζει υπό νέο πρίσμα το πώς είδαν τον Περικλή οι σύγχρονοί του και οι μεταγενέστεροι, αναγνωρίζοντας τόσο τα επιτεύγματά του όσο και τις αποτυχίες του.

Vincent Azoulay,
Περικλής,
Μετάφραση: Δημήτρης Δημακόπουλος,
Εκδόσεις Πόλις 2015, σελ.: 400.