Μόρφωση, παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο: ποιος σέρνει το χορό;

Ύμνος στο σχολείο!

Μόρφωση, παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο: ένα σμήνος όρων και εννοιών, θεσμών και δομών που έχουν σχετική συνάφεια και αλληλοσυναρτώνται διαμορφώνουν ίσως τον πιο κρίσιμο γαλαξία εξέλιξης και προόδου σε κάθε κοινωνία και πολιτεία. Ποιο όμως απ’ αυτά έχει την πρωτοκαθεδρία και την ηγεμονία γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλα τα άλλα για να διαμορφώνουν τη διαφωτιστική όψη της ιστορίας;

Αν πάρουμε ως κριτήριο τη γενικότητα και τα ιεραρχήσουμε με βάση το ποιο εμπεριέχει τι, τότε τα πράγματα τακτοποιούνται σχετικά εύκολα. Το γενικότερο όλων είναι

η μόρφωση και ακολουθούν με τη σειρά που τα πρωτοπαρουσιάσαμε: παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο. Η μόρφωση είναι το ευρύ πεδίο το οποίο διαμορφώνει συνολικά την κουλτούρα του ένας λαός σε κάθε συγκεκριμένη ιστορική φάση. Εδώ θα αναπτυχθούν ο δημόσιος λόγος, ο τρόπος σκέψης, η γενική νοοτροπία, η πνευματική καλλιέργεια, η κοινωνική ηθική κλπ Προφανώς η μόρφωση πηγάζει από κάθε όψη της κοινωνίας και της δημόσιας ζωής, της εργασίας και του τρόπου ζωής, της τέχνης κια του πολιτισμού αλλά και ανατροφοδοτεί όλες αυτές τις όψεις.

Η παιδεία μπορεί να θεωρηθεί ως ένα υποσύνολο της μόρφωσης. Έχει κι αυτή τη γενικότητά της και εστιάζει πιο συγκεκριμένα – πέραν των γενικών σημείων της μόρφωσης – στο αξιακό πεδίο και στην πνευματική καλλιέργεια, στο ήθος και στη φιλοσοφία ενός λαού. Ίσως και να μη μπορούμε να τη θεωρήσουμε ακριβώς ως μέρος της μόρφωσης αλλά ότι είναι τεμνόμενα πεδία – και σε κάθε περίπτωση την παιδεία να έχει συγκριτικά μικρότερο ορίζοντα αλλά και πιο συγκεκριμένη εστίαση σε σχέση με τη μόρφωση. Βασικά της σημεία αποτυπώνονται στο Σύνταγμα, αλλά αποτελούν συχνά μια ηθική επιταγή ή μια γενική υποχρέωση της πολιτείας, που παραμένουν σε επίπεδο μακρινής στρατηγικής ή και απλών ευχολογίων. Έτσι, για παράδειγμα, το ζήτημα των «ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση» ως συνταγματική επιταγή – που αποτελεί σημαντικό δημοκρατικό στοιχείο διαμόρφωσης της μόρφωσης ενός λαού – δύσκολα θα βρει την πλήρη κατάκτησή του, αφού συνδέεται με τις πολλαπλές και έντονες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες που ποτέ δεν μπορούν να αρθούν σε μια ταξική κοινωνία.

Η εκπαίδευση έχει πιο εύκολους προσδιορισμούς. Είναι η θεσμική αποτύπωση, το γενικό και εν πολλοίς υλοποιήσιμο πεδίο εφαρμογής της παιδείας. Είναι ο καταστατικός χάρτης μιας πολιτείας, όπως αυτός διαμορφώνεται μέσα από το νομοθετικό πλαίσιο και τη λειτουργία της κυβέρνησης, του Υπουργείου Παιδείας, του Κοινοβουλίου, των κομμάτων και του πολιτικού συστήματος γενικότερα, των εκπαιδευτικών φορέων και των κοινωνικών κινημάτων. Βέβαια δεν ταυτίζεται το όλο πλαίσιό της με την απτή εκπαιδευτική πραγματικότητα, αφού πολλά στοιχεία της παραμένουν στο πεδίο της μη εφαρμογής λόγω των αντικειμενικών δυσκολιών ή των αντιπαραθέσεων μεταξύ των διαφόρων πολιτικών ρευμάτων και των κοινωνικών φορέων ή των οικονομικών δεσμεύσεων.

Το εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί το εργαλείο της θεσμικής εκπαίδευσης, για να εφαρμοστούν όσα η εκπαιδευτική πολιτική αλλά και οι γενικότερες κοινωνικές διεργασίες προάγουν και προωθούν. Είναι υποσύνολο της εκπαίδευσης και αναπτύσσεται ως το πεδίο της εφαρμογής της. Σε μεγάλο βαθμό αποτελεί και το διοικητικό μέρος της θεσμικής εκπαίδευσης. Εδώ είναι οι δομές και οι φορείς υλοποίησης του εκπαιδευτικού χάρτη μιας πολιτείας. Εδώ γίνονται αρκετά στοιχεία της εκπαίδευσης πλήρως ορατά και μετρήσιμα και ως εκ τούτου πιο προσιτά στην ανάλυση και στην έρευνα, στη μελέτη και στο σχεδιασμό. Είναι και το πεδίο στο οποίο γίνονται συγκρίσεις και αναφορές μεταξύ των διάφορων χωρών. Δεν μπορούν να συγκριθούν ούτε η εκπαίδευση ούτε πολύ περισσότερο η παιδεία και η μόρφωση μεταξύ των διαφόρων λαών παρά μόνο τα εκπαιδευτικά τους συστήματα που έχουν απτά στοιχεία.

Και το σχολείο, τι αποτελεί; Οι περισσότεροι θεωρούν – ίσως όχι αδικαιολόγητα – ότι είναι ο τελευταίος τροχός της άμαξας, ότι αποτελεί απλά το πεδίο εφαρμογής των εκπαιδευτικών πολιτικών και των νόμων, των υπουργικών αποφάσεων και των σχετικών εγκυκλίων, ότι απλώς υλοποιεί, ότι είναι το υποσύνολο όλων των προηγούμενων εννοιών και θεσμών! Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Θα προσπαθήσω να αποδείξω ότι αυτή η αντίληψη είναι πλήρως λανθασμένη.

α) Κατ’ αρχήν εδώ διαπράττεται ένα βασικό μεθοδολογικό λάθος προσέγγισης του σχολείου. Ως σχολείο βλέπουμε το δικό μας σχολείο, το σχολείο της γειτονιάς μας και ποτέ όλα τα χιλιάδες σχολεία ως ένα ενιαίο σύνολο σ’ όλη τη χώρα. Και είναι μια ματιά μείωσής τους.

β) Όλα τα προηγούμενα στοιχεία (μόρφωση, παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα) κινούνται σε σημαντικό βαθμό στο χώρο του γενικού και αόριστου, της θεωρίας και της διακηρυκτικής εν πολλοίς πολιτικής. Μόνο το σχολείο λειτουργεί καθ’ ολοκληρία επί του «συγκεκριμένου» και η όλη του κίνηση αποτελεί «εκπαιδευτική και παιδαγωγική πράξη». Εδώ δημιουργείται υπεύθυνα και προάγεται συστηματικά το εκπαιδευτικό έργο!

γ) Μπορεί όλα τα άλλα στοιχεία να είναι πιο γενικά και να εκρέουν τις λογικές τους στο σχολείο, αλλά το σχολείο υπερβαίνει όλα αυτά. Έχει σημαντικούς βαθμούς ελευθερίας και αυτονομίας, γιατί είναι το μόνο στοιχείο που στηρίζεται απόλυτα στον άνθρωπο και στο μοναδικά ξεχωριστό ζευγάρι «εκπαιδευτικός - μαθητής».

δ) Αν θέλαμε να αξιολογήσουμε το ποια είναι η ευρύτερη κοινωνικά λειτουργία αλλά και η πιο σημαντική σε μια πολιτεία, θα απαντούσαμε ότι είναι η σχολική τελετουργία. Εδώ οι εκακτοντάδες χιλιάδες μαθητές, εκπαιδευτικοί και φοιτητές – αφού επεκτατικά μπορούμε να περιλάβουμε στο σχολείο και το πανεπιστήμιο – και η νέα γενιά στο σύνολό της αγωνίζονται για την κατάκτηση του πολιτισμικού φορτίου κάθε λαού και όλων εκείνων των γνώσεων που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να ζήσουν με αξιοπρέπεια. Εδώ γίνεται η διαπαιδαγώγηση και η κοινωνικοποίηση των νέων και η διαμόρφωση του μέλλοντος κάθε κοινωνίας. Εδώ υποστασιοποιούνται η μόρφωση και η παιδεία, η εκπαίδευση και το εκπαιδευτικό σύστημα.

Το σχολείο και πιο συγκεκριμένα η σχολική αίθουσα είναι η πεμπτουσία όλων όσων θεωρητικά διακηρύσσει και επιθυμεί κάθε λαός και κάθε πολιτεία. Το σχολείο θα διαμορφώσει το πιο στενό πυρήνα και τη βάση για να αναπτυχθούν όλα τα άλλα στοιχεία. Το σχολείο που είναι δίπλα μας, όλα τα σχολεία της Ελλάδας, δεν είναι ο καθρέφτης μιας κοινωνίας αλλά και είδωλο που θέλει να δημιουργήσει για να κατακτήσει το δικό της μέλλον.

Το σχολείο είναι το μεγαλείο κάθε λαού και χώρας, γιατί εδώ γεννιέται και αποκτά τις ρίζες του το πνεύμα του ανθρώπου! Γι’ αυτό και μόνο είναι ιερό πρόσωπο ο εκπαιδευτικός. Αλλά πού να μας αφήσει η διάχυτη και κραταιά υποκουλτούρα μας, η μυωπική πολιτική και κομματική ματιά αλλά και κυρίως το αγοραίο χυδαίο αξιακό σύστημα να το αντιληφθούμε;

Ποιος σέρνει λοιπόν το χορό, αν όχι αυτός ο θεσμός που ζει και αναπνέει, που υπάρχει και λειτουργεί ως η μοναδική συγκεκριμένη και συγκροτημένη, συστηματική και καθημερινή μορφωτική, παιδευτική, εκπαιδευτική πράξη; Αλλά μήπως τα άλλα στοιχεία είναι και έξω από το χορό και απλώς καμώνονται και ανέξοδα ισχυρίζονται πως «πολλά τραγούδια ξέρουν»;

Υ.Γ.

Το άρθρο το αφιερώνω στις μαθήτριες και στους μαθητές, στις καθηγήτριες και στους καθηγητές των δύο λυκείων, του 12ου Λυκείου Περιστερίου και του 3ου Λυκείου Ζωγράφου και στα οποία κυρίως δίδαξα για πολλά χρόνια, γιατί μου χάρισαν μια μοναδικά όμορφη ζωή μέσα από τις αίθουσες διδασκαλίας τους, από τη συνολική σχολική ζωή τους αλλά και από τις γοητευτικές σχέσεις μας, εκπαιδευτικών και μαθητών / μαθητριών!

μόρφωσηπαιδείαεκπαίδευσηεκπαιδευτικό σύστημαΝίκος Τσούλιας