Ιμπεριαλιστική ολοκλήρωση, ανισομέρεια και “ασθενής κρίκος”

«Ιμπεριαλιστική ολοκλήρωση, ανισομέρεια και “ασθενής κρίκος”».

Δημήτρης Πατέλης

Εισήγηση στο Συνέδριο «Η Ευρωπαϊκή Ένωση απέναντι στην Ελλάδα»

Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο 17-19.1.2014

1. Εισαγωγικές επισημάνσεις.

Το θέμα είναι εξαιρετικά περίπλοκο και πολυδιάστατο. Ως εκ τούτου, το παρόν κείμενο συνιστά μάλλον μια πρώτη θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση, ένα περίγραμμα φάσματος ερευνητικών προσεγγίσεων και προγραμμάτων, παρά μιαν ολοκληρωμένη πραγμάτευση Των επίδικων

Η κρίση που ταλανίζει σήμερα την ανθρωπότητα, η βαθύτερη συστημική κρίση που έχει γνωρίσει η παγκόσμια κεφαλαιοκρατία, παρέχει ορισμένες ευκαιρίες. Όχι μόνον αυτές που επικαλούνται οι απολογητές του κεφαλαίου, ώστε αυτό να υπερβεί την κρίση μέσω ακόμα πιο αχαλίνωτης εκμετάλλευσης και καταπίεσης της εργασίας, αλλά, μεταξύ άλλων, και αυτές που συνδέονται με θεωρητικές και πρακτικές δημιουργικές δυνατότητες. Πρωτίστως, με τη δυνατότητα βαθύτερης και ευρύτερης διερεύνησης ενός συστήματος, στην κρίση του οποίου αποκαλύπτονται πιο ανάγλυφα οι εσωτερικές αντιφάσεις του και τα όρια του, το καταστροφικό και ταυτόχρονα δημιουργικό δυναμικό που αυτό περικλείει, από την άποψη του ριζικού επαναστατικού μετασχηματισμό του. Από την άποψη των αντικειμενικά προσδιοριζόμενων στοιχείων της εκάστοτε γνωσιακής συγκυρίας (βλ. Πατέλη 2008), προνομιακές για την κοινωνική θεωρία και φιλοσοφία, είναι ακριβώς οι μεταβατικές εποχές, οι μεταιχμιακές ρηγματώσεις ασυνέχειας στη συνέχεια του ρου της ιστορίας, ιδιαίτερα αυτές που προσφέρονται καταρχάς για εμπειρική και βιωματική διάγνωση, με ρυθμούς άμεσα αισθητούς-αντιληπτούς στη διάρκεια της ζωής μιας γενεάς ανθρώπων.

Θεωρώ ότι οι προσεγγίσεις της κρίσης του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος, καθώς και των περιφερειακών ολοκληρώσεων, όπως αυτή της Ε.Ε., εάν επιδιώκουν την επίτευξη της βέλτιστης επιστημονικής προσέγγισης, οφείλουν να εκκινούν, όχι από την ανάδειξη αποσπασματικά και ασύνδετα επιμέρους πλευρών και πτυχών, όχι από την ανάδειξη τυχόν “δυσλειτουργιών” του, για την βελτίωση της διαχείρισης του, αλλά από τη σκοπιά της ανάδειξης των ιστορικών όρων και ορίων ύπαρξης του, από τη σκοπιά της αναγκαιότητας της επαναστατικής υπέρβασης του. Αυτή η οπτική δεν συνιστά μια αυθαίρετη πολιτική η ιδεολογική τοποθέτηση-προκατάληψη, αλλά είναι η μόνη που ανταποκρίνεται τόσο στις θεμελιώδεις ανάγκες επιβίωσης της ανθρωπότητας μέσω της ενοποίησης της, όσο και σε εκείνη τη στάση που επιτρέπει τη βέλτιστη επενέργεια, με βάση την πιο αντικειμενική επιστημονική διερεύνηση αυτού του συστήματος. Βεβαίως, η στάση του ερευνητή που τοποθετείται με το μέρος αυτών που υφίστανται την εκμετάλλευση και την καταπίεση, αποτελεί μεν αναγκαίο, αλλά όχι και ικανό όρο για τη βέλτιστη διερεύνηση και τη νοητική ανασύσταση ενός τέτοιου περίπλοκου συστήματος που συνιστά οργανικό όλο ιστορικής υφής. Φυσικά, εδώ δεν αναφέρομαι σε εκφυλιστικά φαινόμενα εμπλοκής σε αυτόν τον αναγκαίο όρο, σε εκείνη την υπερβολή που συνιστά πρακτικά μάλλον μανιερισμό, που αναλίσκεται σε επιφανειακή ρητορική επίκληση της εργατικής τάξης και της επανάστασης, ενώ στην πράξη παραιτείται από την συγκεκριμένη ιστορική διερεύνηση των εκάστοτε ριζικών αναγκών, των όρων, των ορίων, και των πραγματικών δυνατοτήτων του αγώνα με προοπτική αυτής της τάξης. Αυτό στην πράξη σημαίνει υπονόμευση της ίδιας της δυνατότητας θεωρητικής θεμελίωσης της μετά λόγου γνώσεως εμπλοκής της τάξης, του συνειδητού υποκειμένου στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Θεωρώ λοιπόν, ότι η προσέγγιση αυτών των ζητημάτων απαιτεί μια κριτική θεωρητική και μεθοδολογική επαναπροσέγγιση του συνόλου των επιστημονικών κεκτημένων που διαθέτει η ανθρωπότητα για να διαγνώσει το τι είναι σήμερα αυτή η κοινωνία και προς τα που βαδίζει. Δεν μπορώ να επεκταθώ περαιτέρω στο θεωρητικό μεθοδολογικό μέρος (αναλυτικότερα βλ. Πατέλη 2010). Θα περιοριστώ εδώ σε ορισμένες επισημάνσεις αναφορικά με το γεγονός ότι η επιστημονική έρευνα οφείλει να εξετάζει την κεφαλαιοκρατία σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, εντεταγμένη στο πλαίσιο της λογικής της ιστορίας (βλ. Βαζιούλιν 2013), σε αντιδιαστολή με μια σχηματική παράδοση, η οποία έβλεπε την κεφαλαιοκρατία ως έναν επιπλέον σχηματισμό, δίπλα στους άλλους κοινωνικούς και οικονομικούς σχηματισμούς, με λίγο ως πολύ απαράλλακτα τα δομικά χαρακτηριστικά τους, να διαδέχονται ο ένας τον άλλον, σε μιαν εν πολλοίς γραμμική αλληλουχία αλληλοεναλλασσόμενων μορφωμάτων. Εδώ γίνεται λόγος για μια βαθύτερη εξέταση της νομοτέλειας της ιστορίας, στα πλαίσια της οποίας, ως θεμελιώδης νόμος, προβάλλει η ανάδειξη του κοινωνικού στοιχείου μέσα από το φυσικό και ο βαθμιαίος μετασχηματισμός των φυσικών κληροδοτημάτων από το εν τω γεννάσθαι κοινωνικό. Έτσι, η κεφαλαιοκρατία εξετάζεται ως η τελευταία βαθμίδα του σταδίου της διαμόρφωσης της κοινωνίας ως ολότητας, ως το τελευταίο εκμεταλλευτικό σύστημα, η άρση του οποίου, δεν μπορεί να αφορά την κεφαλαιοκρατία ως μεμονωμένο σχηματισμό, αλλά, το σύνολο της ιστορίας, της προϊστορίας και των προϋποθέσεων της ανθρωπότητας. Και αυτό συμβαίνει διότι το ιστορικό γίγνεσθαι δεν συνιστά μηχανική αλληλουχία αναβαθμών, έκαστος των οποίων, άμα τη εμφανίσει του απαλείφει- εκτοπίζει απλώς τον προγενέστερο. Μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος υφίσταται μια οργανική σχέση συνέχειας- ασυνέχειας. Κληροδοτήματα του παρελθόντος υπάρχουν σε μετασχηματισμένη ανηρημένη μορφή, στο παρόν και στο μέλλον. Με την ύπαρξη ακριβώς τέτοιων κληροδοτημάτων συνδέεται εν πολλοίς και η ανισομέρεια που χαρακτηρίζει το παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα και τις κατά τόπους ολοκληρώσεις του.

2. Ουσιώδεις πτυχές της ιστορικής συσχέτισης εκτατικής και εντατικής παραγωγής και του νέου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας.

Εδώ θα επικεντρώσω σε ορισμένες ουσιώδεις πτυχές, οι οποίες είτε υποτιμούνται, είτε απουσιάζουν παντελώς από τις περισσότερες προσεγγίσεις του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Δράττομαι της ευκαιρίας να επισημάνω, ότι πολλές από τις μονομέρειες που χαρακτηρίζουν πληθώρα τρεχουσών προσεγγίσεων, συνδέονται με τον κατακερματισμό των γνωστικών αντικειμένων και τη συνακόλουθη πολυεξειδίκευση, καθώς και με την απόσπαση της οικονομικής προσέγγισης από αυτή της φιλοσοφίας της ιστορίας, της κοινωνικής θεωρίας κλπ., απουσία μιας περί του όλου θεώρησης, μιας συνθετικής προσέγγισης της ολότητας της κοινωνίας.

Κεφαλαιοκρατία είναι εκείνο το σύστημα εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, που ανέκυψε μέσα από τα σπλάχνα της φεουδαρχίας. Ο κεφαλαιοκρατικός κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, θεωρούμενος υπό το πρίσμα της Λογικής της Ιστορίας (βλ. Βαζιούλιν, σ.371-394), συνιστά την ολοκλήρωση της διαμόρφωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. Είναι η ανάπτυξη της μεγάλης ιδιωτικής ιδιοκτησίας επί παρηγμένων μέσων παραγωγής (επί σχετικά αντίστοιχης εαυτής βάσης), και η κυριαρχία των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων. Εδράζεται στην οριακή διεύρυνση και εμβάθυνση της κυριαρχίας των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων, όπου σε εμπόρευμα μετατρέπονται τόσο τα μέσα και οι όροι της παραγωγής (κεφαλαιουχικά αγαθά), όσο και η ίδια η ικανότητα του ανθρώπου προς εργασία, η εργασιακή δύναμη. Το γίγνεσθαι της κεφαλαιοκρατίας, η μακραίωνη ιστορία της απαιτεί επιστημονική περιοδολόγηση, απαιτεί την κατανόηση και ανάπτυξη της μεθοδολογίας του κεφαλαίου του Μαρξ και συγκεκριμένα της μεθοδολογίας της μετάβασης από την παραγωγή απόλυτης, στην παραγωγή σχετικής υπεραξίας. Κάθε περίπλοκη αναπτυξιακή διαδικασία, θεωρούμενη βάσει των εκάστοτε συγκεκριμένων όρων και ορίων της, περιλαμβάνει στοιχεία εκτατικής και εντατικής ανάπτυξης. Εκτατική ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατίας, είναι εκείνη που εδράζεται σε επέκταση και επανάληψη πανομοιότυπων τεχνολογιών παραγωγής, καταμερισμού και χαρακτήρα της εργασίας. εντατική ανάπτυξη είναι εκείνη που απαιτεί ποιοτική και ουσιώδη αλλαγή των τεχνολογιών παραγωγής, άρα του καταμερισμού και του χαρακτήρα της εργασίας. Πρόκειται για θεμελιώδεις έννοιες, χωρίς την κατανόηση των οποίων είναι ανέφικτη η αντίληψη των ιστορικών όρων και ορίων του συστήματος[1].

Εξωτερικό όριο της εκτατικής ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας είναι η δημιουργία του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος μέσω της αντίστοιχης αγοράς (Βαζιούλιν 2013, σ.366). Το όριο αυτό μετατοπίζεται, τροποποιείται σε συνάρτηση με τα ιστορικά εγχειρήματα δρομολόγησης εναλλακτικών ως προς την κεφαλαιοκρατία δρόμων ανάπτυξης, όπως έγινε με τις πρώιμες σοσιαλιστικές επαναστάσεις και το σύστημα του πρώιμου σοσιαλισμού κατά τον 20ο αιώνα, δια των οποίων επήλθε μετατόπιση ισχύος, συρρίκνωση του εξωτερικού ορίου εκτατικής ανάπτυξης από το 1917, αρχής γενομένης από την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία και τις αποικίες της και εν πολλοίς ανάκτηση αυτού του εξωτερικού ορίου, με την επικράτηση διαδικασιών παλινόρθωσης της κεφαλαιοκρατίας στις περισσότερες χώρες του πρώιμου σοσιαλισμού, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Εσωτερικό δε όριο της εκτατικής ανάπτυξής της, είναι το όριο της επέκτασης (δια της συγκέντρωσης – συγκεντροποίησης) της κεφαλαιοκρατικής ιδιοκτησίας ως οικονομικού μορφώματος, δηλαδή το μονοπώλιο (βλ. και Λένιν σ.403, 428), η σύγχρονη μορφή του οποίου είναι οι πολυεθνικοί - πολυκλαδικοί όμιλοι.

Παρά το γεγονός ότι η κεφαλαιοκρατία περνά στην εντατική της ανάπτυξη από το στάδιο ακόμα της ωριμότητας της (παραγωγή κατ’ εξοχήν σχετικής υπεραξίας με την παραγωγή μηχανών από μηχανές), η εντατική ανάπτυξή της γίνεται κυρίαρχη μόνο στο στάδιο του ιμπεριαλισμού.

Η εντατική ανάπτυξη έχει επίσης όρια. Το απόλυτο όριο εντατικής ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας αφορά το θεμέλιο της ουσίας της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, την αντίθεσή μεταξύ ζωντανής και νεκρής εργασίας, μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου. Το κεφάλαιο, ως παρελθούσα αντικειμενοποιημένη εργασία, αποσπά υπεραξία από τη ζωντανή μισθωτή εργασία και αυτός είναι ο βασικός μηχανισμός κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης. Όσο απαλείφεται, όσο βαίνει μειούμενη η ζωντανή εργασία έναντι της νεκρής, το μεταβλητό κεφάλαιο έναντι του σταθερού, με όριο το 0, προσδιορίζεται το απόλυτο όριο εντατικής ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας. Χωρίς τη ζωντανή εργασία, από την οποία και μόνον μπορεί να αποσπάται η υπεραξία, απαλείφεται το ίδιο το κεφάλαιο ως σχέση παραγωγής. Η αναντιστοιχία παραγωγικών δυνάμεων-σχέσεων παραγωγής εντείνεται, ωστόσο δεν μπορεί να είναι απόλυτη, διότι η απόλυτη αναντιστοιχία προϋποθέτει τον απόλυτο εκτοπισμό της ζωντανής εργασίας από την παραγωγική διαδικασία, την απόλυτη αυτοματοποίηση της παραγωγής συνολικά (τη μεγιστοποίηση του σταθερού κεφαλαίου και την αναγωγή στο μηδέν του μεταβλητού). Ωστόσο, αυτό είναι ένα όριο – άκρον άωτον (της εντατικής ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας), η επίτευξη του οποίου ανάγεται στο άπειρο. Η επίτευξη αυτού του ορίου θα σήμαινε και υπέρβαση του μέτρου ύπαρξης της κεφαλαιοκρατίας ως ποιότητας και ουσίας, όπως αυτό υπαγορεύεται από τον ενδότερο πυρήνα των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, από τη θέση της ζωντανής εργασίας στην παραγωγική αλληλεπίδραση της κοινωνίας με τη φύση. Χωρίς τη συνειδητή παρέμβαση του υποκειμένου, οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις μπορούν να διαιωνίζονται στο διηνεκές. Ως εκ τούτου, είναι ανέφικτη η αυτόματη και αυθόρμητη πτώση της κεφαλαιοκρατίας ως “ώριμου φρούτου”, χωρίς τη συνειδητή, συγκροτημένη παρέμβαση του υποκειμένου εκείνου, που είναι ο θεμελιώδης παραγωγός του κοινωνικού πλούτου.

Για την πληρέστερη κατανόηση των μορφών ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης, είναι σκόπιμη η ανάδειξη ορισμένων ουσιωδών χαρακτηριστικών του σύγχρονου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας, του παγκοσμιοποιημένου ιμπεριαλισμού.

Η αναφορά σε αυτά τα χαρακτηριστικά δεν προβάλλει αξιώσεις πλήρους και επαρκούς διερεύνησης αυτού του σταδίου, αλλά συνιστά ορισμένη σύνοψη θεωρητικών και μεθοδολογικών ερευνών στα πλαίσια της λογικής της ιστορίας, που θέτουν το πλαίσιο ενός φάσματος επικείμενων ερευνητικών προγραμμάτων σε εμπειρικό και θεωρητικό επίπεδο.

Το σημερινό στάδιο ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας, του παγκοσμιοποιημένου ιμπεριαλισμού -εάν επιχειρήσουμε έναν οριακά συνοπτικό ορισμό- είναι το διακρατικό-μονοπωλιακό στάδιο της κεφαλαιοκρατικής υπαγωγής της ανθρωπότητας στους διεθνικούς-πολυεθνικούς μονοπωλιακούς ομίλους[2]. Κατά το στάδιο αυτό επέρχεται πρωτοφανής ενοποίηση της ανθρωπότητας. Μια ενοποίηση, που δεν προωθείται με γνώμονα το συμφέρον της ανθρωπότητας, αλλά τα ιδιοτελή και ανταγωνιστικά συμφέροντα της κυρίαρχης μορφής ιδιωτικής ιδιοκτησίας της εποχής, αυτών των διεθνικών-πολυεθνικών ομίλων. Χαρακτηριστικά αυτού του σταδίου είναι:

1. Από την άποψη του εσωτερικού ορίου εκτατικής ανάπτυξης, η σημερινή μορφή συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης κεφαλαίου έχει οδηγήσει στους υπερεθνικούς πολυκλαδικούς ομίλους, οι οποίοι έχουν εν πολλοίς υπαγάγει στην κυριαρχία τους την ανθρωπότητα. Έχουμε λοιπόν συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και κοινωνικοποίηση της παραγωγής, που έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης, ώστε να δημιουργεί το σημερινό εσωτερικό όριο εκτατικής ανάπτυξης του κεφαλαίου που διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή σε πλανητική κλίμακα: τους διεθνικούς-πολυεθνικούς μονοπωλιακούς ομίλους[3]. Είναι εντυπωσιακή η αριθμητική αύξηση των Πολυεθνικών: το 1939 – 30, το 1976 – 11 χιλιάδες (ενώ τα παραρτήματά τους στην αλλοδαπή ήταν 86 χιλ. ), το 1991 – 35 χιλ. (150 χιλ.. παραρτήματα), το 2000 г. – 63 χιλ. (630 χιλ. παραρτήματα), το 2008 – 80 χιλ. Πολυεθνικές (810 χιλ. παραρτήματα).[4] Η διαδικασία αυτή λαμβάνει χώρα μέσω ευρείας κλίμακας εξαγορών και συγχωνεύσεων, δηλαδή, η αριθμητική τους αύξηση επέρχεται μαζί με μεγέθυνση, συγκέντρωση και συγκεντροποίηση. Οι όμιλοι αυτοί διασφαλίζουν το 50% της βιομηχανικής παραγωγής του κόσμου και ελέγχουν το 70% του «εμπορίου» (όλο και μεγαλύτερο μέρος του οποίου στην πραγματικότητα δεν είναι παρά συναλλαγές βάσει σχεδίου στο εσωτερικό των ίδιων αυτών ομίλων)[5]. Η διείσδυση αυτών των μονοπωλιακών ομίλων κλιμακώνεται ανισομερώς, με πρωτοπόρους ορισμένους κλάδους (εξορυκτική και μεταποιητική βιομηχανία, πληροφορική τεχνολογία, εμπόριο, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, τηλεπικοινωνίες), έναντι των λοιπών (Пятаков).

Βάσει των στοιχείων της Παγκόσμιας Τράπεζας, το παγκόσμιο ΑΕΠ αυξήθηκε από 63,19 τρισ. δολάρια που ήταν το 2010 στα 69,98 τρισ. δολάρια το 2011[6]. Άρα, η παγκόσμια οικονομία παρουσίασε μεγέθυνση κατά 10,7%. Ωστόσο, δεν υπάρχει κράτος ή ομάδα κρατών με τέτοιους ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ. Η μέση αύξηση του ΑΕΠ (213 χωρών) ανήλθε το 2011 στα 3,6%. Απάντηση σε αυτό το παράδοξο παρέχει η “Έκθεση για τις παγκόσμιες επενδύσεις” του 2012 (UNCTAD), όπου αναφέρεται: “το 2011 τα παραρτήματα στην αλλοδαπή των Πολυεθνικών, εξασφάλισαν απασχόληση σε περίπου 69 εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι δημιούργησαν όγκο πωλήσεων ύψους 28 τρισ. δολαρίων και προστιθέμενη αξία ύψους 7 τρισ. δολαρίων, δηλαδή, περίπου κατά 9% παραπάνω, απ' ότι κατά το 2010”[7]. υπάρχουν διάφοροι τρόποι υπολογισμού του ΑΕΠ, ένας εκ των οποίων βασίζεται στην προστιθέμενη αξία. Αυτά τα 7 τρισ. που παρήχθησαν στα παραρτήματα των Πολυεθνικών, ισούνται με τη διαφορά στο παγκόσμιο ΑΕΠ μεταξύ 2010 και 2011. Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτή η μεγέθυνση του παγκόσμιου ΑΕΠ εν μέσω παγκόσμιας κρίσης, ήταν αποτέλεσμα της εργασίας των προαναφερθέντων 69 εκατομμυρίων εργαζομένων στα παραρτήματα των Πολυεθνικών στην αλλοδαπή! Η όποια παγκόσμια ανάπτυξη κατά το ως άνω διάστημα, ήταν αποτέλεσμα της εργασιακής δύναμης αυτής της σχετικά ολιγάριθμης ομάδας ανθρώπων (του 1,5% του παγκόσμιου πληθυσμού, αν και με αυτήν συνδέεται δεκαπλάσιος πληθυσμός). Ακόμα και εάν λάβουμε υπ' όψιν την ύπαρξη μονοπωλιακών υπερκερδών σε αυτούς τους δείκτες, η παραγωγικότητα της εργασίας και ιδίως του κεφαλαίου σε αυτά τα παραρτήματα είναι εντυπωσιακή.

Χαρακτηριστικό αυτών των ομίλων είναι η παγκόσμια εμβέλεια της δράσης τους, όχι απλώς μέσω της εξαγωγής εμπορευμάτων και κεφαλαίων και της εισαγωγής πρώτων υλών, όπως γινόταν κατά το παρελθόν, αλλά και (κυρίως) με τη μορφή της οργάνωσης και λειτουργίας παγκόσμιας εμβέλειας παραγωγικών διαδικασιών, με τη δημιουργία παγκοσμιοποιημένων παραγωγικών δυνάμεων.

2. Το πλέγμα των σχέσεων παραγωγής του σύγχρονου σταδίου είναι πολυεπίπεδα δομημένο, έχοντας στην κορυφή της πυραμίδας της δομής του διάφορες εκδοχές του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, το οποίο έχει εν πολλοίς υπαγάγει το βιομηχανικό κεφάλαιο. Εφιστώ την προσοχή στο εξής: εδώ δεν αναφέρομαι στο φαινόμενο της λεγόμενης χρηματιστικοποίησης, η οποία εκλαμβάνεται ως παραγωγή κεφαλαίου δήθεν αποκλειστικά στην σφαίρα της κυκλοφορίας (για τα αδιέξοδα της θεωρίας της «χρηματιστικοποίησης», βλ. και Σ. Μαυρουδέα). Αναφέρομαι σε δομικά χαρακτηριστικά του σημερινού πλέγματος παγκοσμιοποιημένων παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής που εδράζεται στη σφαίρα της παραγωγής. Ως εκ τούτου, κατά το στάδιο αυτό επιβάλλεται η παγκόσμια κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και συγχώνευσή του με το βιομηχανικό, υπαγωγή του δεύτερου στο πρώτο και δημιουργία μιας παγκόσμιας χρηματιστικής ολιγαρχίας επί της βάσης αυτού του χρηματιστικού κεφαλαίου. Εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτούν οι όλο και πιο διαμεσολαβημένα συνδεδεμένες με την παραγωγή ακαριαίες χρηματοπιστωτικές ροές με αντίστοιχες επιπτώσεις στη δομή και στις λειτουργίες της παραγωγής, με μεταφορά συνιστωσών της παραγωγικής διαδικασίας ανά την υφήλιο, έναντι των παραδοσιακών εξαγωγών κεφαλαίου και εμπορευμάτων.

3. Βάσει του δεύτερου σταδίου της επιστημονικής και τεχνολογικής επανάστασης, που εκτυλίσσεται εντατικά από το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, επέρχεται σημαντική μεταβολή των όρων εκτατικής και εντατικής ανάπτυξης της παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας δημιουργούνται τεχνολογικές παραγωγικές διαδικασίες, που επεκτείνουν τη λειτουργία τους σε όλα τα επίπεδα (ενεργειακό, πληροφοριακό, τηλεπικοινωνιακό, σε άμεσο μεταβολισμό πρώτων υλών και ενέργειας) σε πλανητική κλίμακα. Είναι αδιανόητη σήμερα μια παραγωγική διαδικασία, χωρίς ακαριαίες ροές πληροφορίας μέσω διαύλων και δικτύων που εμπλέκοντας και το εγγύς διάστημα, περιβάλλουν την υφήλιο. Το ίδιο ισχύει και για τις διαρκείς ροές ενεργειακών πόρων, τις μεταφορές και τις συγκοινωνίες, η λειτουργία των οποίων στην εποχή μας είναι αδιανόητη χωρίς δορυφορικά και άλλα συστήματα προσδιορισμού συντεταγμένων για πλοήγηση. Τέτοιου τύπου παραγωγικές διαδικασίες και τέτοια διεθνοποίηση του κεφαλαίου δεν έχουν ιστορικό προηγούμενο. Στη βάση αυτών των διαδικασιών, βρίσκεται η κλιμάκωση της επιστημονικοποίησης της παραγωγής, της μετατροπής της επιστήμης σε όλο και πιο άμεση παραγωγική δύναμη.

Η επιστήμη, η ερευνητική και σχεδιοποιός-κατασκευαστική δραστηριότητα της ανθρωπότητας, και τα εκάστοτε αποτελέσματα – κεκτημένα της, είναι στρατηγικής σημασίας ενοποιητική δύναμη της ανθρωπότητας. Ωστόσο, η δύναμη αυτή χειραγωγείται και γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους προαναφερθέντες ομίλους, γεγονός που στρεβλώνει το δημιουργικό της δυναμικό και οδηγεί σε επικίνδυνες έως καταστροφικές μονομέρειες την ανάπτυξη της επιστήμης. Η πρωτοφανής και ολομέτωπη επίθεση της επιστήμης στο κεφάλαιο για την καθυπόταξή της στη σκοπιμότητα της άντλησης μονοπωλιακών υπερκερδών και ο συνακόλουθος μονομερής προσανατολισμός στην εφαρμοσμένη και τεχνολογική έρευνα με κερδώες παραγωγικές διεξόδους (και αντίστοιχη υποβάθμιση της βασικής έρευνας, των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών και της φιλοσοφίας), είναι μονόδρομος για το νέο στάδιο της κεφαλαιοκρατίας. Έτσι δημιουργούνται παγκοσμιοποιημένες τεχνολογικές δομές και υποδομές, που φέρουν, το στίγμα του σύγχρονου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας, της κυριαρχίας των πολυεθνικών ομίλων. Υπό αυτούς τους όρους, λαμβάνει χώρα μια παγκόσμιας κλίμακας υπαγωγή της εκτελεστικού τύπου επαναλαμβανόμενης εργασίας στο κεφάλαιο. Κατ' αυτό τον τρόπο, παγκοσμιοποιούνται οι παραγωγικές δυνάμεις, παγκοσμιοποιείται και η βασική παραγωγική δύναμη, η ζωντανή ανθρώπινη εργασία, καταρχήν στη μορφή της επαναλαμβανόμενης και εκτελεστικής η οποία κυριαρχεί στατιστικά στην παγκόσμια παραγωγή.

Ταυτόχρονα, αυξάνει και ένας άλλος τύπος εργασίας, ένας άλλος τύπος υποκειμένου: της ανανεούμενης και αναπτυσσόμενης εργασίας, που είναι συνδεδεμένη με ερευνητική δραστηριότητα και δημιουργικότητα, που έχει τα χαρακτηριστικά της “καθολικής εργασίας” κατά το Μαρξ. Το υποκείμενο της ερευνητικής κατασκευαστικής δραστηριότητας δημιουργικού τύπου, αναβαθμίζεται και μεγεθύνεται στατιστικά, αλλά προς το παρόν είναι κατακερματισμένο και χειραγωγούμενο. Λόγω του χαρακτήρα της (κυρίως, λόγο της λειτουργίας και ανάπτυξής της στη βάση θεμελιωδώς κοινών και αναπαλλοτρίωτων, καθολικών νοητικών και τεχνικών, ιδεατών και υλικών μορφών προσοικείωσης της πραγματικότητας, κεκτημένων της ιστορίας του πολιτισμού), η επιστήμη, η δημιουργική ερευνητική και σχεδιοποιός-κατασκευαστική δραστηριότητα της ανθρωπότητας δεν μπορεί να υπαχθεί πλήρως στο κεφάλαιο. Η όποια υπαγωγή της ανάπτυξής της στο κεφάλαιο, γίνεται μέσω της διαστρέβλωσης και της καταστροφής της. Άρα, η υπαγωγή αυτού του τύπου της εργασίας στο κεφάλαιο, είναι κατ' εξοχήν τυπική και όχι πραγματική. Δρομολογείται λοιπόν σε ευρεία κλίμακα η δημιουργία τεχνολογικής βάσης της παγκοσμίως κατανεμημένης και διαδικτυωμένης παραγωγής (δίκτυα ροών ενέργειας και πληροφορίας) από τους διεθνικούς μονοπωλιακούς ομίλους σε επίπεδο κυρίως παραγωγής (και όχι απλώς εξαγωγής-κυκλοφορίας κεφαλαίου και εμπορευμάτων, όπως στον ιμπεριαλισμό μέχρι τα μέσα της 2ης πεντηκονταετίας του 20ού αι.), γεγονός που οδηγεί, αφενός μεν, σε μετάβαση από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της παγκόσμιας εργασίας στο παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο (ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας καθίσταται τεχνολογική αναγκαιότητα), αφετέρου δε, στην κατ' εξοχήν τυπική υπαγωγή της επιστημονικής δημιουργικής εργασίας στο κεφάλαιο, με επικίνδυνες επιπτώσεις. Σε αυτά τα αντιφατικά πλαίσια δημιουργείται ένα σύστημα πλανητικών υποδομών και παραγωγικών δυνάμεων, άρα και της επιστημονικής και τεχνολογικής βάσης ενοποίησης της ανθρωπότητας.

4. Τα παραπάνω δεν έλαβαν χώρα εν κενώ. Ήταν αδιάρρηκτα συνδεδεμένα με το θρίαμβο και την τραγωδία των εγχειρημάτων πρώιμου σοσιαλισμού του εικοστού αιώνα. Είναι ανέφικτη η σύγχρονη περιοδολόγηση και ο προσδιορισμός του νέου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας, χωρίς να εντάσσεται σε αυτήν η θέση και ο ρόλος, η όλη αλληλεπίδρασή της με την άνοδο και την πτώση του πρώιμου σοσιαλισμού του 20ού αι. και με την εμφάνιση των προϋποθέσεων του ύστερου σοσιαλισμού. Οι κοινωνίες αυτές που προέκυψαν από την παγκόσμια επαναστατική διαδικασία του εικοστού αιώνα - όπως και αν τις χαρακτηρίζει κανείς - γνώρισαν την άνοδο και την πτώση τους. Τα περισσότερα από αυτά τα εγχειρήματα ηττήθηκαν, τα διαδέχθηκαν διαδικασίες κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης, βίαιης επανένταξής τους στην τροχιά του παγκόσμιου κεφαλαίου. Ωστόσο, οι ιστορικοί όροι που δημιούργησαν με την εμφάνιση και την όποια διαμόρφωση πρόλαβαν να έχουν αυτές οι κοινωνίες, ως συνιστώσες του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος, σε συνθήκες αδυσώπητου ανταγωνισμού με το κυρίαρχο παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, πρόλαβαν να δεχθούν και να αφήσουν ανεξίτηλο το στίγμα αυτού του ανταγωνισμού, που υπονόμευσε ουσιαστικά και έθεσε υπό απειλή την ίδια την ύπαρξη της κεφαλαιοκρατίας. Χωρίς αυτού του τύπου την αλληλεπίδραση με το γίγνεσθαι και την καταστροφή του πρώιμου σοσιαλισμού του εικοστού αιώνα, είναι αδύνατο να κατανοηθεί η υφή και ο χαρακτήρας πολλών φαινομένων, όπως η δυτικοευρωπαϊκή ιμπεριαλιστική ολοκλήρωση αρχικά της ευρωπαϊκής οικονομικής κοινότητας (Ε.Ο.Κ.) και αργότερα της Ε.Ε. Άλλωστε, είναι αδύνατο να γίνει αντιληπτό το τι σημαίνει κοινωνική πολιτική και κράτος πρόνοιας, κατοχύρωση εργασιακών δικαιωμάτων, κρατικός παρεμβατισμός και ρύθμιση (και στις δύο μορφές του: κευνσιανή και απροκάλυπτα στρατιωτικοποιημένη φασιστικού τύπου) εκτός αυτής της αλληλεπίδρασης. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό με την ολομέτωπη επίθεση στα ως άνω κοινωνικά και οικονομικά κεκτημένα της εργασίας (μετά την ήττα του πρώιμου σοσιαλισμού από τις δυνάμεις της αντεπανάστασης), που σε συνθήκες κρίσης προσλαμβάνει χαρακτηριστικά ληστρικού ρεβανσιστικού κοινωνικού πολέμου.

Υπό αυτούς τους όρους, κλιμακώνεται ο ανταγωνισμός για την κατανομή του κόσμου, των αγορών, των πόρων που βρίσκονται στην επιφάνεια ξηράς και υδάτων, αλλά και στα σπλάχνα της γης, υποθαλάσσια, την ατμόσφαιρα, αλλά και στο εγγύς διάστημα που αξιοποιείται παραγωγικά από τις παγκοσμιοποιημένες δυνάμεις που προαναφέραμε. Στον ανταγωνισμό για αυτή την κατανομή εμπλέκονται και δυνάμεις, χώρες και οι συνασπισμοί χωρών, όπου έχουν την έδρα τους (τη βάση, τα επιτελεία, τα ερευνητικά τους κέντρα και δραστηριότητες εντάσεως κεφαλαίου) οι ισχυρότεροι πολυεθνικοί όμιλοι.

Στη σημερινή πρωτοφανή δομική, διαρθρωτική κρίση υπερσυσσώρευσης, παρατηρείται σημαντική αλλαγή στους συσχετισμούς των δυνάμεων και μετατόπιση ισχύος σε παγκόσμια κλίμακα. Έχει πλέον καταφανώς δρομολογηθεί μια διαδικασία υποβάθμισης της ισχύος, της θέσης και του ρόλου των τριών παραδοσιακών πόλων και των περί αυτών ιμπεριαλιστικών ολοκληρώσεων (Βορειοαμερικανικού, με επικεφαλής της Η.Π.Α., Δυτικοευρωπαϊκού, με επικεφαλής τη Γερμανία και της Άπω-Ανατολής, με επικεφαλής την Ιαπωνία), ενώ έχει εμφανιστεί και διαμορφώνεται άλλος δυνητικά ιμπεριαλιστικός πόλος (ενδεχομένως και πόλοι), με τεράστιες δυνάμεις, οι οποίες δεν προσμετρώνται απλώς με αξιακούς όρους και με δείκτες ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος[8]. Διόλου αμελητέο δεν είναι το γεγονός ότι σε αυτόν τον καινοφανή πόλο, άγοντα ρόλο διαδραματίζουν χώρες και κοινωνίες στις οποίες έχουν αφήσει το στίγμα τους εκδοχές του πρώιμου σοσιαλισμού του εικοστού αιώνα.

Δεδομένης λοιπόν της αλλαγής του εξωτερικού ορίου εκτατικής ανάπτυξης του κεφαλαίου (λόγω της επέκτασής του σε πεδία εκτός κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, αλλά κυρίως, λόγω της παλινόρθωσης της κεφαλαιοκρατίας στις περισσότερες χώρες του πρώιμου σοσιαλισμού του 20ού αι.) και των αλλαγών στην εντατική ανάπτυξή του (βάσει του δευτέρου σταδίου της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και της αναδιάρθρωσης της παραγωγής), σήμερα: α) Κλιμακώνεται η ανακατανομή του κόσμου μεταξύ των διεθνικών μονοπωλιακών ομίλων και η υπαγωγή όλων των σφαιρών της ζωής της κοινωνίας στους τελευταίους[9]. β) επιτείνεται η ανισομέρεια της ανάπτυξης και οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις, ανακύπτουν ανακατατάξεις στους περιφερειακούς και παγκόσμιους συσχετισμούς δυνάμεων, ενώ αποδομούνται-ανασυγκροτούνται παλαιοί και συγκροτούνται νέοι πόλοι για την αναδιανομή της γης (εδαφών, υπεδάφους, θαλασσών, αέρος, διαστήματος), των φυσικών και κοινωνικών πόρων και της ισχύος μεταξύ των ισχυρότερων ως προς το κεφάλαιο Δυνάμεων.

5. Σε αυτή τη βάση, επεκτείνονται και ανασυγκροτούνται παλαιά, ενώ συγκροτούνται και νέα περιφερειακά συστήματα ιμπεριαλιστικών ολοκληρώσεων, θεσμικά και εξωθεσμικά όργανα επιβολής εκδοχών διακρατικο-μονοπωλιακής ρύθμισης, με μέτρα όλο και πιο άμεσης και βάναυσης υπαγωγής της κυριαρχίας και των δημοσιονομικών κρατών και ομάδων κρατών στην παγκόσμια χρηματιστική ολιγαρχία, με αξιώσεις επιβολής παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής δικτατορίας, με αυταρχικοποίηση και ενίσχυση λειτουργιών κρατικής-διακρατικής καταστολής πολλών επιπέδων και με έντονη στρατιωτικοποίηση καθεστώτων (έναντι εσωτερικού και εξωτερικού εχθρού), γεγονός που οδηγεί σε κύματα περιφερειακών ιμπεριαλιστικών πολέμων –συστατικών ενός εν εξελίξει θερμού παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου– που κατατείνουν σε κίνδυνο γενικευμένης παγκόσμιας σύρραξης. Εδώ, οι διαδικασίες ολοκλήρωσης προβάλλουν άκρως ανταγωνιστικά και επιθετικά, με όρους γεωστρατηγικής επιβολής.

Το σύγχρονο στάδιο της κεφαλαιοκρατίας διατηρεί τα θεμελιώδη και ουσιώδη χαρακτηριστικά του, όπως τα ανέδειξε στην έρευνα του αρχικά ο Μαρξ και στη συνέχεια ο Λένιν. Ωστόσο, έκτοτε έχουν επέλθει εξαιρετικά σημαντικές, πρωτοφανείς ως προς το ποιον, το ποσόν και την ουσία τους μεταβολές.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ομοιότητες και διαφορές, στοιχεία συνέχειας και ασυνέχειας έναντι αυτών του σταδίου του ελεύθερου ανταγωνισμού και του ιμπεριαλισμού των αρχών του 20ού αι. Οι αλλαγές που επήλθαν έκτοτε, δεν είναι απλώς ποσοτικές, δεν είναι απλώς αλλαγές τάξης μεγέθους ή κλίμακας στα πλαίσια του ίδιου σταδίου. Αφορούν ποιοτικές και ουσιώδεις μεταβολές σε όλα τα επίπεδα της παραγωγικής επενέργειας στη φύση, των σχέσεων παραγωγής, της όλης δομής και των λειτουργιών του ιεραρχημένου και διατεταγμένου σε τοπική, περιφερειακή και παγκόσμια κλίμακα κεφαλαιοκρατικού συστήματος, σε συνάρτηση με την άνοδο και την πτώση των πρώιμων εγχειρημάτων άρσης της κεφαλαιοκρατίας. Π.χ., οι συνδεόμενες με το δεύτερο στάδιο της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης αλλαγές στην κλίμακα και στον χαρακτήρα της εργασίας και οι συνακόλουθες αλλαγές του υποκειμένου της εργασίας, η φύση των διεθνικών-πολυεθνικών ομίλων με τον κυρίαρχο ρόλο του χρηματοπιστωτικού επιπέδου των σχέσεων παραγωγής στην κεφαλαιακή συσσώρευση, η διεύρυνση και εμβάθυνση των ιμπεριαλιστικών σχέσεων παραγωγής από τη σφαίρα της παγκόσμιας κυκλοφορίας (εμπορευμάτων και κεφαλαίων) στη σφαίρα της ίδιας της παραγωγικής (τεχνολογικής, ενεργειακής, πληροφοριακής κ.ο.κ.) βάσης, η ανταγωνιστική αλληλεπίδραση της κεφαλαιοκρατίας με τον πρώιμο σοσιαλισμό, στοιχειοθετούν εν πολλοίς αυτές τις παντελώς απούσες στις αρχές του 20ού αι. ποιοτικές και ουσιώδεις μεταβολές που σηματοδοτούν το νέο στάδιο.

3. Για το χαρακτήρα των ιμπεριαλιστικών ολοκληρώσεων και της Ε.Ε.

Σε συνδυασμό με τις παραπάνω τάσεις οφείλουμε να εξετάζουμε ιστορικά τις μορφές, τα είδη και τα επίπεδα των κεφαλαιοκρατικών – ιμπεριαλιστικών ολοκληρώσεων. Εξ υπαρχής, οι τελευταίες ήταν και είναι: 1. διαδικασίες διεθνοποίησης της οικονομικής ζωής, οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης κεφαλαιοκρατικών χωρών, με ποικίλες μορφές διακρατικών οικονομικών συμφωνιών και συμβάσεων, για την ικανοποίηση των συμφερόντων των ισχυρότερων και μεγαλύτερων μονοπωλιακών ομίλων και 2. μέσο συντονισμού του αγώνα του μονοπωλιακού κεφαλαίου εναντίον της εργατικής τάξης σε διεθνές επίπεδο.

Η απλούστερη μορφή-πρόπλασμα της ολοκλήρωσης (από το 19ο – αρχές του 20ου αι.) είναι αυτή της ζώνης ελευθέρου εμπορίου, όπου αίρονται οι περιορισμοί στη διακίνηση εμπορευμάτων και υπηρεσιών μεταξύ των συμμετεχουσών χωρών, καθώς και τελωνειακοί δασμοί.

Επόμενη πιο σύνθετη μορφή ολοκλήρωσης, είναι η τελωνειακή ένωση. Σε αυτή την περίπτωση, εκτός από την κατάργηση των περιορισμών στο εξωτερικό εμπόριο, θεσπίζεται ενιαία τιμολογιακή πολιτική και εν γένει ενιαία πολιτική για το εξωτερικό εμπόριο εν σχέσει προς τρίτες χώρες. Και στις δύο εκδοχές, οι όποιες διακρατικές συμφωνίες, διέπουν μόνο τη σφαίρα της ανταλλαγής, κατά τρόπο που δημιουργούνται τυπικά ίσοι όροι για την ανάπτυξη του εμπορίου και των οικονομικών συναλλαγών μεταξύ των συμμετεχουσών χωρών.

Πιο σύνθετη μορφή ολοκλήρωσης είναι η δημιουργία ορισμένης ένωσης-κοινότητας. Εδώ, ως επιπρόσθετες της τελωνειακής ολοκλήρωσης, θεσπίζονται συμφωνίες που αφορούν την άσκηση κοινής οικονομικής και νομισματικής πολιτικής, όπως αυτή της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ).

Σε κάθε περίπτωση, η όποια κεφαλαιοκρατική ολοκλήρωση, ως προς την ουσία της, είναι πρωτίστως μορφή διαχείρισης και εκμετάλλευσης της ανισομέρειας μεταξύ των οικονομιών χωρών και περιφερειών, μορφή μοιράσματος της παγκόσμιας κεφαλαιοκρατικής αγοράς μεταξύ των ισχυρότερων και μεγαλύτερων μονοπωλιακών ομίλων.

Οι διαδικασίες ολοκληρώσεων που δρομολογήθηκαν μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, κινήθηκαν βάσει νομοτελών τάσεων, στη βάση της Κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης. Η τελευταία, είχε ως φυσικό επακόλουθο αρχικά την τάση δημιουργίας μηχανισμών διεθνούς συντονισμού και Κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης και στα πλαίσια της “Κοινής αγοράς”. Έτσι, η όποια ολοκλήρωση συνιστά δυναμικό εγχείρημα του “συλλογικού κεφαλαιοκράτη” στο βαθμό που αυτός συγκροτείται σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, και αποσκοπεί: 1. στην “ειρήνευση”, στη διαχείριση της αντίφασης μεταξύ ιδιωτικής κεφαλαιοκρατικής μορφής της οικονομικής δραστηριότητας και παραγωγικών δυνάμεων που υπερβαίνουν όλο και πιο πολύ τα εθνικά σύνορα, 2. στη διαχείριση προς όφελος των κυρίαρχων οικονομικών ομίλων του ανταγωνισμού, της ιεραρχικής κυριαρχίας, της ανισομέρειας και των αντίστοιχων σχέσεων εξάρτησης α) στις σχέσεις εντός του πεδίου της όποιας ολοκλήρωσης και β) στις σχέσεις με τρίτες χώρες και άλλες ολοκληρώσεις. Ωστόσο, στη βάση κάθε κεφαλαιοκρατικής ολοκλήρωσης, βρισκόταν, βρίσκεται και θα βρίσκεται η αγορά. Η κυριαρχία του στοιχείου των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων, η κεφαλαιοκρατική αγορά, γεννά και ενισχύει διαρκώς αντιφάσεις μεταξύ χωρών και ομάδων χωρών, μεταξύ μονοπωλιακών ομίλων, μεταξύ των διαφόρων τάξεων και κοινωνικών στρωμάτων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας.

Βέβαια, ιστορικά πρωταρχική μορφή ολοκληρώσεων συνιστά το σύστημα αποικιακής εξάρτησης και εκμετάλλευσης που προέκυψε κατά την ύστερη φεουδαρχία και την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας. Η διάλυση του παραδοσιακού αποικιοκρατικού συστήματος επέδρασε καταλυτικά στις Δυτικοευρωπαϊκές κεφαλαιοκρατικές οικονομίες (τα 9/10 του συνόλου των αποικιών ανήκαν σε αυτές) στην κατεύθυνση εσπευσμένης αναζήτησης διακρατικά συντονισμένης αναδιάρθρωσης με τη δρομολόγηση στενότερων μορφών ολοκλήρωσης.

Καταλυτικός για τη δρομολόγηση και την επίσπευση αυτών των ολοκληρώσεων, ήταν ο διπολισμός του “Ψυχρού Πολέμου”. Η δημιουργία και η αρχική ενίσχυση του συστήματος των χωρών του πρώιμου σοσιαλισμού, χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η ύπαρξη και λειτουργία εν πολλοίς σχεδιοποιημένων οικονομιών, αλλά και η συνδεόμενη με αυτό το σύστημα άνοδος του εθνικοαπελευθερωτικού και αντιιμπεριαλιστικού κινήματος, καθιστούσαν επιτακτικές τις απαντητικές κινήσεις εκ μέρους των ισχυρότερων κεφαλαιοκρατικών χωρών, κυρίως στην Ευρώπη. Η χρηματιστική ολιγαρχία, προσέφυγε σε πολιτικές ολοκληρώσεων, στην προσπάθειά της να αμβλύνει τις εσωτερικές της αντιφάσεις, τις αρνητικές, κρισιακές και ανεξέλεγκτες συνέπειες της αυθόρμητης ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας σε περιφερειακό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό ήταν απαραίτητο και για τη συσπείρωση των διαθέσιμων οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων των κεφαλαιοκρατικών χωρών, για την εδραίωση και διασφάλιση των απειλούμενων θεμελίων του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος, αλλά και για την επίτευξη διεθνούς υλικής και τεχνολογικής βάσης, ικανής να στηρίζει τις επιθετικές στρατιωτικές και πολιτικές συμμαχίες της, σε μια σχέση ανταγωνιστικής αναγκαστικής συνεργασίας (ενδο-ιμπεριαλιστικής, αναγκαστικής ενώπιον κοινών απειλών, ενότητας και πάλης) μεταξύ των κέντρων εκατέρωθεν του Ατλαντικού. Έτσι προέκυψαν οι “Ευρω-Ατλαντικές” δομές.

Οι ολοκληρώσεις που έλαβαν χώρα ιδιαίτερα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν εξ υπαρχής ιμπεριαλιστικές, και έφεραν το στίγμα ψυχρού πολέμου, του αντικομμουνιστικού και αντισοβιετικού προσανατολισμού (βλ και την ανάλυση του Β. Λιόση). Αυτό αφορά ιδιαίτερα την Δυτικοευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το πρώτο εγχείρημα Δυτικοευρωπαϊκής ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης με ενιαίο νόμισμα, έλαβε χώρα σε καθεστώς κατοχής του φασιστικού άξονα, της ναζιστικής Γερμανίας. Αξιοσημείωτη είναι και η ταχύρρυθμη κάθαρση ιδεολόγων και άλλων στελεχών της ναζιστικής Γερμανίας, ώστε αυτοί να τεθούν επικεφαλής του μεταπολεμικού εγχειρήματος ανασυγκρότησης της κεφαλαιοκρατικής Ευρώπης μέσω της ολοκλήρωσης.

Έχει ιδιαίτερη σημασία η εξέταση της ιστορικής εξέλιξης της Δυτικοευρωπαϊκής ιμπεριαλιστικής ολόκληρωσης: από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ, ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1951 από έξι ευρωπαϊκά κράτη, τα οποία εξακολουθούν να διαδραματίζουν ρόλο πυρήνα σε όλες τις μετέπειτα φάσεις της ολοκλήρωσης), στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ, που ιδρύθηκε το 1957 από τα ίδια κράτη, με τη Συνθήκη της Ρώμης, δέκατο μέλος της οποίας γίνεται η Ελλάδα το 1981, ενώ η Ισπανία και η Πορτογαλία ακολουθούν πέντε χρόνια αργότερα) και από αυτή στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε). Από τα πρώτα β