Η στάση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΔΟΕ) κατά τη μετακατοχική περίοδο: Από την Αντίσταση στην εθνικοφροσύνη

Συντάκτης: Γιώργος Γαλάνης

«Ολοι οι κομμουνιστές έχουν αποφοιτήσει από τετρατάξιο σχολείο»

«Διδασκαλικόν Βήμα», 10/10/1949

Η στάση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΔΟΕ) κατά τη μετακατοχική περίοδο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εδώ θα παρακολουθήσουμε τη διαδρομή της αμέσως μετά την απελευθέρωση και ώς το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τους μηχανισμούς που επέτρεψαν την άλωσή της από το συντηρητικό ρεύμα.

Να εξετάσουμε πώς από το αίτημα για «λαϊκή παιδεία»,

όπως διατυπώνεται τον Δεκέμβριο του 1945 στις στήλες του «Διδασκαλικού Βήματος», επίσημου οργάνου της Ομοσπονδίας, φτάσαμε στη στρατευμένη προσπάθεια «να συντριβή ο συμμοριτισμός» (πάλι στο Δ.Β., τον Ιούλιο του 1949 αυτή τη φορά).

Από πρωτοπορία της Αντίστασης...

Οι επιλογές της ΔΟΕ στη συγκεκριμένη περίοδο γίνονται πιο εύκολα κατανοητές αν συνδεθούν με τη δράση των δασκάλων στον Μεσοπόλεμο και κυρίως στην κατοχική περίοδο.

Το 1920 ο αριθμός των δασκάλων και των διδασκαλισσών ανερχόταν στις 9.000. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 φτάνει στις 14.000. Το ίδιο χρονικό διάστημα ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων ανήλθε από τις 30.000 στις 41.000. Οι δάσκαλοι, ο πολυπληθέστερος κλάδος, αποτελούσαν περίπου το 30% των εργαζόμενων στο Δημόσιο.

Οι διαδικασίες συγκρότησης της ΔΟΕ ξεκίνησαν το 1919 και ολοκληρώθηκαν με το ιδρυτικό της συνέδριο τον Μάρτιο του 1922. Η πιο μαζική συνδικαλιστική οργάνωση της εποχής σε κρίσιμες στιγμές συντάχτηκε με τις ριζοσπαστικές δυνάμεις εκείνης της περιόδου. Ακόμη και στα διαστήματα κατά τα οποία στην ηγεσία της κυριαρχούσαν οι συντηρητικές δυνάμεις, στα σπλάχνα της Ομοσπονδίας υπήρχαν δυνάμεις που τάσσονταν ανεπιφύλακτα και υποστήριζαν, με μεγάλο κόστος γι' αυτές και τα μέλη τους (διώξεις, απολύσεις, εξορίες), τα προοδευτικά και ριζοσπαστικά προτάγματα της εποχής. Μια τέτοια ανάγνωση της δράσης των δασκάλων στον Μεσοπόλεμο, της μορφωτικής τους σκευή που εμπλουτίστηκε με τις ιδέες και τις πρωτοβουλίες του Γληνού, του Δελμούζου, του Τριανταφυλλίδη, του Κουντουρά, του Παπαμαύρου, του Κ. Σωτηρίου, της Ιμβριώτη, ερμηνεύει καλύτερα την πληθωρική παρουσία τους και την ενεργή συμμετοχή τους στους αγώνες του ελληνικού λαού τη δεκαετία του 1940. Η συμμετοχή των δασκάλων στους απελευθερωτικούς και κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας αυτής ήταν πρωτοφανής, μεγαλύτερη από κάθε άλλο κλάδο του δημόσιου τομέα.

Στα χρόνια της Κατοχής η κατάρρευση των κρατικών μηχανισμών δεν αφορούσε μόνο την οικονομία. Το εκπαιδευτικό σύστημα υπολειτουργούσε. Οι κατακτητές επέταξαν χιλιάδες σχολικά κτίρια, ενώ λόγω πολέμου το σχολικό έτος 1940-1941 κράτησε μόνο 3 μήνες και το 1941-1942 λιγότερο από έναν μήνα. Την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής αποτυπώνει η απαξιωτική έκφραση «κατοχικό απολυτήριο». Οι οικτρές οικονομικές συνθήκες, η πείνα και η αβιταμίνωση συμπληρώνουν τη δραματική εικόνα της εκπαίδευσης.

Η ΕΑΜική αντίσταση ανέλαβε το βαρύ φορτίο της αντιστροφής αυτής της πραγματικότητας. Αφετηρία της, η προσπάθεια, πρώτα απ' όλα, να επιβιώσουν τα παιδιά. Οι ΕΑΜικές οργανώσεις οργανώνουν ξεχωριστά συσσίτια για τα μικρά παιδιά. Ιδίως μετά το 1943, προτεραιότητα της Εθνικής Αλληλεγγύης και της Επιμελητείας του Αντάρτη ήταν η ίδρυση σε όλη την Ελλάδα παιδικών σταθμών, που εξελίχθηκαν σε σχολεία δημοτικής εκπαίδευσης. Αυτές οι διαδικασίες αποτέλεσαν και το πρώτο βήμα για την ορμητική είσοδο του δασκάλου στην αντιστασιακή προσπάθεια. Αφετηρία του ήταν η οργάνωση «Δημοκράτης» που ίδρυσε τον Μάιο του 1941 ο Δ. Γληνός και ενδιάμεσο βήμα η συγκρότηση ενός προσωρινού Συμβουλίου της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας, που είχε καταργήσει ο δικτάτορας Μεταξάς το 1937. Στα τέλη του 1942 πραγματοποιήθηκε, μάλιστα, και η πρώτη έκτακτη συνέλευση του κλάδου.

Με αυτόν τον τρόπο δεκάδες δάσκαλοι που ανήκαν στην Αριστερή Παράταξη των Δασκάλων, η οποία συγκροτήθηκε στα 1927 κι αποτέλεσε τομή στους συνδικαλιστικούς αγώνες του Μεσοπολέμου (οι δάσκαλοι της «Μετεκπαίδευσης» στα χρόνια 1927-1935, που υπό την καθοδήγηση του Δ. Γληνού απαιτούσαν μεταρρυθμίσεις και συνήθως απολύονταν από τα σχολεία με την κατηγορία της αθεΐας και της κομμουνιστικής δράσης, οι δάσκαλοι που βρέθηκαν σε εξορίες και φυλακές θύματα της δικτατορίας Μεταξά), ήταν αυτοί που αποδύθηκαν στην προσπάθεια οργάνωσης του συστήματος εκπαίδευσης της Αντίστασης.

Στη μετακατοχική περίοδο οι δάσκαλοι χαρακτηρίζονται, συνολικά ως κλάδος, επικίνδυνοι και υφίστανται τις συνέπειες των διώξεων και των μεταπολεμικών αυταρχικών νόμων με βάση τη στάση τους στην Κατοχή. «Μετά τη Βάρκιζα, αν σε έναν αστυνομικό έλεγχο έλεγε κάποιος ότι ήταν δάσκαλος, πήγαινε κατευθείαν μέσα», θυμάται χαρακτηριστικά ο Αγγελος Ελεφάντης. «Ανευ ετέρου για τα περαιτέρω» (περ. «Αρχειοτάξιο», τ.χ. 6).

...στο εδώλιο της εθνικοφροσύνης

Από τους πρώτους μήνες κιόλας του 1945 καλούνται σε απολογία από τους επιθεωρητές οι δάσκαλοι που κατηγορούνται για συμμετοχή στα Δεκεμβριανά.

Μία κατηγορία διωκομένων ήταν όσοι είχαν πάρει μέρος στην Αντίσταση και αμέσως μετά τη Βάρκιζα, υπό τις απειλές των παρακρατικών συμμοριών και από τον φόβο δικαστικών διώξεων, έγιναν «φυγόδικοι» και δεν εμφανίστηκαν στα σχολεία τους. Μια δεύτερη κατηγορία ήταν αυτοί που επέστρεψαν στα σχολεία αλλά εμποδίζονταν να ενταχθούν σε μια νέα κανονικότητα, καθώς είχαν ν’ αντιμετωπίσουν τη βία των παραστρατιωτικών συμμοριών και συνεχείς υπηρεσιακές διώξεις.

Οταν οι επιθεωρητές δεν επιβάλλουν σκληρές τιμωρίες στους εκπαιδευτικούς αυτούς, οι εθνικόφρονες εφημερίδες διαμαρτύρονται και απαιτούν την επιβολή αυστηρότερων ποινών. Στα Τρίκαλα, π.χ., ο επιθεωρητής περιέκοψε τους μισθούς 16 δασκάλων με το αιτιολογικό ότι τους πρώτους μήνες του 1945 εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Η εφημερίδα «Αναγέννησις» δημοσίευσε τα ονόματα των δασκάλων υποστηρίζοντας ότι «είναι δρώντα στελέχη των κομμουνιστικών οργανώσεων» και απαιτώντας «να εκκαθαριστεί ο διδασκαλικός κόσμος από τους κομμουνιστάς». Σύμφωνα με την εφημερίδα, «επί 166 δημοδιδασκάλων της περιφέρειας Τρικάλων 15-20% είναι κομμουνισταί».

Την 1/12/1945 δημοσιεύονται στο «Διδασκαλικόν Βήμα» τα ονόματα δασκάλων οι οποίοι δολοφονήθηκαν από παραστρατιωτικές συμμορίες επειδή πήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Ως κορυφαίο αίτημα τίθεται «να σταματήσει ο κατατρεγμός του κλάδου και οι διώξεις για τα φρονήματα και τη συμμετοχή των δασκάλων στον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα. Να καταργηθούν οι ΣΠ 25 και 36. Να αναδιοριστούν όσοι απολύθηκαν για λόγους πολιτικούς με την 59 ΣΠ».

Στο ίδιο τεύχος επισημαίνεται η ανάγκη (επαν)ίδρυσης της ΔΟΕ: «Εμπρός! Ολοι οι Σύλλογοι στην Ιδρυτική Γ.Σ. της Ομοσπονδίας». Για τη σκληρή καθημερινότητα του κλάδου, χαρακτηριστικό είναι πάλι το άρθρο με τίτλο «Δάσκαλοι αγωνιστές, δοσίλογοι επιθεωρητές»: «Δεν βρέθηκε δάσκαλος στην περιφέρεια Λάρισας που έστω και μια δραχμή να έδωσε στον αγώνα για τη λευτεριά και να μην κλήθηκε σε απολογία. 150 δάσκαλοι κατηγορούνται ως συνεργήσαντες και συμμετέχοντες εις το κίνημα» (Δ.Β. 12/12/1945).

Η ιδρυτική συνέλευση

Μέσα σ' αυτό το κλίμα προχωρούν οι διαδικασίες (επαν)ίδρυσης της ΔΟΕ. Η ιδρυτική Γενική Συνέλευση πραγματοποιήθηκε από τις 5 ώς τις 8 Ιανουαρίου του 1946. Από τους 24 συλλόγους που αναγνωρίστηκαν εκεί, δύο είχαν τον επιθετικό προσδιορισμό «εθνικός». Με τις αντιλήψεις τους φαίνεται ότι συνέπλεαν και εκπρόσωποι από άλλους συλλόγους.

Οι αποφάσεις της Γ.Σ. αφενός αντικατοπτρίζουν τον συσχετισμό δύναμης στο εσωτερικό του κλάδου, αφετέρου παίρνουν υπόψη τους την πολιτική και κοινωνική συγκυρία. Οι δάσκαλοι, μέσω του συνδικαλιστικού τους οργάνου, διεκδικούν να αυξηθούν οι μισθοί τους, να τους χορηγηθεί «ύφασμα για ένα κουστούμι και από ένα ζευγάρι παπούτσια», να βελτιωθούν οι συντάξεις, να καταργηθεί η καθαρεύουσα στο δημοτικό σχολείο, να χορηγείται στις δασκάλες υποχρεωτική εξάμηνη άδεια εγκυμοσύνης με πλήρεις αποδοχές (Δ.Β. 29/1/1946). Τα αιτήματα αυτά υποστηρίχτηκαν από τη συντριπτική πλειοψηφία των συνέδρων. Διαφορετικές απόψεις εκφράστηκαν στα ζητήματα που αφορούσαν τις σχέσεις των δασκάλων με την κρατική εξουσία. Οι εκπρόσωποι των εθνικοφρόνων συλλόγων υποστήριξαν ότι η ΔΟE δεν πρέπει να εμπλέκεται σε ζητήματα ασφάλειας του κράτους και πρέπει να αφήνει την κρατική εξουσία να εκτελεί τα καθήκοντά της με όποιο τρόπο εκτιμά ως καταλληλότερο. Εξάλλου, σύμφωνα με την άποψή τους, ο κλάδος έπρεπε να εκκαθαριστεί από όσους δασκάλους στήριζαν τις «κομμουνιστικές ιδέες». Οι εκπρόσωποι αυτών των συλλόγων διάλεξαν ως ευνοϊκότερο πεδίο για να δώσουν τη μάχη επικράτησης των αντιλήψεών τους τούς τοπικούς συλλόγους. Με σύμμαχο τον χρόνο και τις πολιτικές εξελίξεις, φαίνεται ότι δεν λάθεψαν. Είναι αυτοί που θα επικρατήσουν στην επόμενη Γ.Σ. του κλάδου.

Στο επόμενο διάστημα, ώς τη διεξαγωγή της ΙΗ' Γ.Σ., τον Ιούλιο του 1946, η ΔΟE προβάλλει τα αιτήματα του κλάδου όπως διατυπώθηκαν στη Γ.Σ. του Ιανουαρίου και προσπαθεί να κρατήσει τις ισορροπίες. «Οι οργανώσεις μας είναι, πρέπει να παραμείνουν συνδικαλιστικοί οργανισμοί μακριά από κάθε πολιτική ανάμειξη» είναι η γραμμή της. Η στάση αυτή φαίνεται να απαντά κυρίως στην προσπάθεια των εθνικοφρόνων συλλόγων να δράσουν παράλληλα με τη ΔΟE αλλά και να την υποκαταστήσουν σε ορισμένες περιπτώσεις. Μια τέτοια περίπτωση είναι το τηλεγράφημα των Συλλόγων Β-Δ Αθηνών-Πειραιά στον ΟΗΕ, με το οποίο καλούσαν τις συμμαχικές δυνάμεις να παραμείνουν στην Ελλάδα αφού αυτή βρίσκεται αντιμέτωπη με τον κομμουνιστικό κίνδυνο (Δ.Β. 15/2/1946).

Στις στήλες του «Διδασκαλικού Βήματος» συναντά κανείς συνεχείς εκκλήσεις για ενότητα του κλάδου και καταδίκη της προσπάθειας διαχωρισμού των εθνικοφρόνων συλλόγων. Συναντά επίσης αλλεπάλληλες ανταποκρίσεις από την επαρχία για συλλήψεις, ξυλοδαρμούς, βασανισμούς, δολοφονίες δασκάλων από παρακρατικά στοιχεία (Δ.Β. 29/1, 15/3 και 30/4/1946).

Ταυτόχρονα, σαν κάποιο αόρατο χέρι να καθοδηγεί αυτή την προσπάθεια, ξεφυτρώνουν εθνικόφρονες σύλλογοι στα Γιάννενα, στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα, στο Κιλκίς, στη Φλώρινα, στην Καστοριά, σε όλη την Ελλάδα.

Οι σύλλογοι εθνικοφρόνων

Πτυχές της εκπαιδευτικής διαδικασίας εν έτει 1946: μαθητές του μονοθέσιου 12ου Δημοτικού στους Αμπελόκηπους, συσσίτιο σε σχολείο του Πειραιά, υπαίθριο μάθημα σε χωριό των Ιωαννίνων. Οι συσχετισμοί στο διδασκαλικό σώμα καθορίστηκαν τόσο από την κρατική καταστολή όσο κι από τις πιέσεις που εξακολουθούσε να υφίσταται μια πολλαπλά στερημένη κοινωνία

Η στόχευση είναι ξεκάθαρη: η ΔΟE πρέπει να αλωθεί από τις εθνικόφρονες δυνάμεις. Η προγραμματισμένη για τον Ιούλιο του 1946 Γ.Σ. είναι μια καλή ευκαιρία για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ας παρακολουθήσουμε πώς εκτυλίσσεται το σχέδιο άλωσης της Ομοσπονδίας από αυτό ο ρεύμα.

Στους συλλόγους όπου πλειοψηφούν οι δάσκαλοι που δεν τοποθετούνται στη δεξιά παράταξη, η μειοψηφία αποχωρεί και ιδρύει σύλλογο εθνικοφρόνων δασκάλων και καλεί τους συναδέλφους της να ενταχθούν σ' αυτόν. Οχι όμως όλους τους δασκάλους. Το καταστατικό του Συλλόγου Εθνικοφρόνων Διδασκάλων Β' Αθήνας διατυπώνει, λ.χ., με σαφήνεια την πολιτική και ιδεολογική του κατεύθυνση: σκοπός του είναι «η επαγρύπνισις επί της εθνικιστικής λειτουργίας των σχολείων και των λειτουργών του». Μέλη του συλλόγου μπορούν να είναι μόνο «οι έχοντες εθνικά φρονήματα δάσκαλοι».

Τον Μάιο του 1946 συναντιούνται στη Θεσσαλονίκη εκπρόσωποι των εθνικοφρόνων συλλόγων Αθηνών με εκπροσώπους της Οργάνωσης Εθνικοφρόνων Δημοδιδασκάλων Μακεδονίας-Θράκης. Το κοινό ανακοινωθέν είναι σαφέστατο: «Οσοι είστε εγγεγραμμένοι εις τους μικτούς επαγγελματικούς ή εις αριστερούς συλλόγους διαγραφήτε αμέσως και ιδρύσατε σύλλογον Εθνικοφρόνων» (Δ.Β. 15/5/1946).

Το Δ.Σ. της ΔΟE καταγγέλλει ότι «στο Βόλο συνάδελφος βάζει στους συναδέλφους το δίλημμα ή να δηλώσουν πως είναι εθνικόφρονες και να γραφτούν στο σύλλογο “εθνικοφρόνων” ή να δηλώσουν πως είναι “κουκουέδες” και τότε βέβαια το λόγο θα έχουν οι ένοπλοι ανεύθυνοι της περιφέρειας» (Δ.Β. 30/5/1946).

Στον Πειραιά υπήρχαν δύο σύλλογοι, ο Επαγγελματικός και ο Εθνικός. Υστερα από κοινή σύσκεψη αποφασίστηκε να διαλυθεί ο Επαγγελματικός Σύλλογος και να εγγραφούν όλοι οι δάσκαλοι στον Εθνικό. Οταν ήρθε η ώρα για τις εγγραφές, ο Εθνικός Σύλλογος αρνήθηκε να επιτρέψει σε όλους να εγγραφούν, γιατί «1) είναι πολλοί και θα επιδράσουν στην εκλογή του Δ. Συμβουλίου, 2) δε δηλώνουν πως θα ψηφίσουν για αντιπρόσωπο στη ΓΣ της Ομοσπονδίας Εθνικόφρονα» (Δ.Β. 15/5/1946).

Η κρίσιμη καμπή

Η ΙΗ' Γ.Σ., στην οποία παίρνουν μέρος 51 σύλλογοι, αρχίζει στις 12 Ιουλίου του 1946. Η εκλογή του πρόεδρου του Συλλόγου Εθνικοφρόνων Κορίνθου στη θέση του προέδρου του προσωρινού προεδρείου της Γ.Σ. έδειξε από την αρχή ότι οι συσχετισμοί έχουν αλλάξει. Πρόεδρος του οριστικού προεδρείου εκλέγεται ο Ζαχαρίας Κωτσίκης από τον Β' σύλλογο Αθηνών, ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στην οργάνωση και τη συγκρότηση των συλλόγων Εθνικοφρόνων. Οταν έπεσε η αυλαία της Γ.Σ., οι «Εθνικόφρονες δυνάμεις» έχουν απόλυτη πλειοψηφία στο Δ.Σ.

Η αντιπαράθεση κατά τη διάρκεια της Γ.Σ. ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Οπως παραδέχεται το Δ.Β. (15/9/1946), «προέκυψαν ακόμη και φόβοι διασπάσεως του κλάδου».

Οι αποφάσεις της Γ.Σ. αντανακλούν τους νέους συσχετισμούς. Το θέμα της εξυγίανσης και της εκκαθάρισης του κλάδου επιχειρήθηκε να υποβαθμιστεί. Η ΔΟE τάσσεται υπέρ της εξυγίανσης, αλλά απαιτεί αυτή να γίνει με την κείμενη νομοθεσία και όχι με Συντακτικές Πράξεις ή Ψηφίσματα (Δ.Β. 15/12/1946).

Η στάση της ΔΟE απέναντι στις διώξεις είναι το βασικότερο σημείο αντιπαράθεσης. Τα ξερονήσια γεμίζουν εξόριστους και οι φυλακές κρατούμενους, τα στρατοδικεία οδηγούν στο απόσπασμα τους κατηγορούμενους βάσει της έκτακτης νομοθεσίας. Μεταξύ των διωκόμενων βρίσκονται και χιλιάδες δάσκαλοι. Στην αρχή ακόμη του 1947, η ΔΟE καταγγέλλει ότι έχουν κληθεί σε απολογία 4.000 δάσκαλοι.

Η επικράτηση των εθνικοφρόνων

Η ΙΘ' Γ.Σ. της ΔΟΕ πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1947 στην Αθήνα κι έβγαλε ακόμη πιο ενισχυμένες τις εθνικόφρονες δυνάμεις του κλάδου. Η κριτική που άσκησε η αντιπολίτευση στη διοίκηση της ΔΟΕ στο ζήτημα της εξυγίανσης συμπυκνώνεται στην τοποθέτηση του εκπροσώπου του Ενιαίου Συλλόγου Αθηνών, Νικολάου: «Μια είναι η πικρή αλήθεια. [Η διοίκηση] το λιγότερο σιγοντάρισε το σφαγιασμό του Κλάδου». Ο ίδιος σύνεδρος αφήνει σαφέστατες αιχμές ότι η διοίκηση της ΔΟE όχι μόνο δεν στήριξε την απόφαση της ΙΗ' Γ.Σ. για την εξυγίανση, αλλά και υπέδειξε στο υπουργείο την ανάγκη ευρύτερης εκκαθάρισης. Την κατηγορεί ευθέως ότι έδωσε τον κατάλογο των μελών του Ενιαίου Συλλόγου Αθηνών στο υπουργείο.

Η απάντηση της εθνικόφρονος πλειοψηφίας ήρθε από τον εκπρόσωπο του Β' συλλόγου Αθηνών: «Πώς θα σταθώ σήμερα μπροστά στο ψήφισμα αυτό και θα ζητήσω την ματαίωσίν του; Πώς θα πω στο φλεγόμενο κράτος μη λαμβάνεις τα μέτρα της αμύνης σου; Οχι! Το ψήφισμα θα εφαρμοσθεί!» (Δ.Β. 7-13/7/1946).

Η έκβαση αυτής της συζήτησης δεν ήταν δεδομένη. Ολα τα στοιχεία δείχνουν ότι ο κλάδος των δασκάλων δεχόταν βαρύ πλήγμα από την εφαρμογή των έκτακτων μέτρων. Ετσι η ΔΟΕ δεν ήταν εύκολο ν’ αποφασίσει ότι ζητάει την εφαρμογή τους. Γι' αυτό και οι εθνικόφρονες σύνεδροι ζήτησαν να μη συζητηθεί καθόλου το θέμα. Ομως η επιτροπή που επεξεργαζόταν τις θέσεις των συλλόγων κατέθεσε πρόταση σύμφωνα με την οποία η Γ.Σ. έπρεπε να ζητήσει την κατάργηση του Θ' Ψηφίσματος.

Από πολλούς αντιπροσώπους κατατέθηκαν στοιχεία για τις διώξεις σε κάθε περιοχή. Για παράδειγμα, ο εκπρόσωπος του συλλόγου Παραμυθιάς κατέθεσε ότι από τους 100 συναδέλφους της περιοχής του, οι 63 κλήθηκαν σε απολογία.

Ο εκπρόσωπος του συλλόγου Χανίων μετέφερε την πραγματικότητα της περιφέρειάς του: «Από τους 300 δασκάλους που εργάζονται στο νομό οι 92 κλήθηκαν σε απολογία και η κατηγορία είναι ότι μετέσχον του Δεκεμβριανού κινήματος, ότι συνεργάσθησαν μετά των κινηματιών, ενώ είναι γνωστόν, φαντάζομαι, εις όλους ότι όταν έγινε το κίνημα αυτό, ημείς ευρισκόμεθα εις την Κρήτην υπό Γερμανικήν κατοχήν».

Οι αντιδράσεις του ακροατηρίου επανέφεραν το θέμα στις πραγματικές του διαστάσεις. «Εχετε κομμουνιστάς εις την περιφέρειάν σας, κύριε;» κραύγασε ένας αντιπρόσωπος. Ενας άλλος θα ρωτήσει ευθέως: «Τι είσθε; Ελληνες, πιστοί πατριώται, πιστεύετε σε πατρίδα, οικογένειαν, θρησκεία ή συνδικαλισταί διεθνισταί;»

Τα στρατόπεδα έχουν διαμορφωθεί. Από τη μία βρίσκονται όσοι υποστηρίζουν ότι το κράτος κινδυνεύει κι έχει κάθε δικαίωμα να επιλέξει τον τρόπο που θα αμυνθεί. Από την άλλη βρίσκονται όσοι ισχυρίζονται ότι το κύμα των διώξεων οδηγεί χιλιάδες δασκάλους στις εξορίες, στα ξερονήσια και στις φυλακές. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η ΔΟE πρέπει να απαιτήσει να σταματήσουν οι διώξεις που γίνονται με βάση την έκτακτη νομοθεσία, να καταργηθεί το Θ' Ψήφισμα και η εξυγίανση να πραγματοποιηθεί από τα τοπικά συμβούλια.

Η τελική απόφαση αποτέλεσε σαφή νίκη των εθνικοφρόνων: «Η πολιτεία αμύνεται κατά των υπονομευτών και προδοτών της Ελλάδος και του σχολείου. Αρμόδια διά την άμυνα είναι η πολιτεία. Τα υπηρεσιακά συμβούλια και αναρμόδια είναι και δεν έχουν την απαιτούμενην ευτολμίαν».

Την απόφαση ψήφισαν 34 αντιπρόσωποι από τους 37 παρόντες. Ενας την καταψήφισε, δύο απείχαν και δεκαπέντε απουσίασαν. Μια προσεκτικότερη μελέτη της περιόδου μάς οδηγεί στο συμπέρασμα πως η έκβαση της συγκεκριμένης ψηφοφορίας, όπως και οι συσχετισμοί του συνεδρίου, είχε κριθεί έξω από την αίθουσα αυτού του τελευταίου. Ισως και εκτός του κλάδου.

Στην υπηρεσία του κράτους

Αλιμος, 1949. Θεμελίωση ενός νέου σχολικού κτιρίου από τον υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνο Τσάτσο. Με την απαραίτητη θυσία κόκορα, όπως ακριβώς επιτάσσουν οι εθνικές παραδόσεις... | ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ (Αθήνα 2009)

Οσο γενικεύεται ο Εμφύλιος, τόσο η ΔΟΕ ταυτίζεται με τις κρατικές αποφάσεις που στοχεύουν στην πάταξη του κομμουνιστικού κινδύνου. Ετσι, τον Μάιο του 1947, μέσα από τις στήλες του οργάνου της «καταδικάζει απερίφραστα την τακτική των αναρχικών οι οποίοι σφάζουν, λεηλατούν, σπέρνουν την καταστροφή και τον όλεθρον» (Δ.Β. 31/5/1947).

Η στήριξη στην κυβέρνηση δεν μένει μόνο στα λόγια. Πολλοί σύλλογοι διενεργούν εράνους, με τα έσοδα των οποίων στηρίζουν τις οικογένειες όσων «μάχονται για την πατρίδα». Η ΔΟΕ πρωτοστατεί στην καταδίκη του παιδομαζώματος και στην έμπρακτη στήριξη των στρατιωτικών μονάδων, συγκεντρώνοντας μάλλινα, τρόφιμα και χρήματα. Σε κάθε κρίσιμη στιγμή, η διοίκησή της ταυτίζεται μάλιστα με τους πιο ακραίους κύκλους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η στάση της στην προσπάθεια εξεύρεσης συμβιβαστικής λύσης για να σταματήσει ο Εμφύλιος: η Ομοσπονδία «καταδικάζει και στιγματίζει τας παρασκηνιακάς ενέργειας των συνοδοιπόρων του κομμουνισμού που επιδιώκουν συμβιβασμό. Μόνη λύση είναι η άνευ όρων παράδοση. Κάθε άλλη συζήτηση αποτελεί καταπρόδοση του αγώνα» (Δ.Β. 20/6/1949).

Η ταύτιση όμως με τις κυρίαρχες επιλογές του κράτους δεν επεκτείνεται σε όλα τα πεδία. Η πρώτη σύγκρουση αφορά το αίτημα για αυξήσεις των μισθών των δασκάλων. Η δεύτερη έχει να κάνει με τις επανειλημμένες προσπάθειες των κυβερνήσεων 1946-1950 να υποβαθμίσουν το δημοτικό σχολείο από εξατάξιο σε τετρατάξιο. Ενα επιχείρημα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. «Το εξατάξιο σχολείο είναι έργο του Γληνού και αποτελεί εστία αναπτύξεως και διαδόσεως του κομμουνισμού», ισχυρίζεται από το βήμα της Βουλής ο βουλευτής του Λαϊκού κόμματος, Γόνης. Η απάντηση της ΔΟE θα έρθει μέσα από τις στήλες του Δ.Β. (10/10/1949): «Ολοι οι κομμουνιστές έχουν αποφοιτήσει από τετρατάξιο σχολείο».

Η ΔΟE ταυτίστηκε με το κράτος στην προσπάθεια «πάταξης του κομμουνισμού», διαφοροποιήθηκε όμως στα ζητήματα που αφορούσαν την εκπαιδευτική και την οικονομική πολιτική των κυβερνήσεων. Η αντιπαράθεση ήταν πολλές φορές σκληρή, αφού η ΔΟE συμμετείχε ενεργά σε όλες τις απεργίες των Δ.Υ. που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο του Εμφυλίου. Ακόμη κι όταν ο πρόεδρός της, ο εθνικόφρων Κωτσίκης, συνελήφθη από την αστυνομία και παραπέμφθηκε στο έκτακτο στρατοδικείο επειδή ψήφισε υπέρ της απεργίας της ΑΔΕΔΥ, η ΔΟE συνέχισε να διεκδικεί την υλοποίηση των οικονομικών αιτημάτων του κλάδου. Στην πραγματικότητα, διεκδικούσε για τον κλάδο μεγαλύτερο μερίδιο από την αμερικανική βοήθεια. Εξάλλου, το «Διδασκαλικόν Βήμα» δεν έχανε ευκαιρία να υπενθυμίζει στους κυβερνώντες τη στάση που κράτησαν οι δάσκαλοι κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου.

Ακόμη και όταν η διοίκηση της ΔΟE ξεπερνά το κράτος στην απαίτηση για δίωξη των κομμουνιστών, δηλώνοντας ότι το νομοθετικό πλαίσιο δεν είναι επαρκές, δεν φαίνεται να πείθει το σύνολο της κοινωνίας ότι ο κλάδος έχει πλήρως εκκαθαριστεί από τα «μιάσματα». Χαρακτηριστική η από άμβωνος ομιλία του μητροπολίτη Μεσολογγίου: «Οι δάσκαλοι είναι ωσάν τους τυφλοπόντικες που τρώγουν τις ρίζες της αγκινάρας. Η ιδεολογία της εποχής είναι η ανατροπή των πάντων. Ολα κάτω. Και οικογένεια και κοινωνία και πατρίς και παρθενία ακόμη. Την ιδεολογία αυτή πρώτοι ενστερνίζονται οι δάσκαλοι, οι οποίοι κατά το 70% έγιναν κομμουνισταί» (Δ.Β. 10/9/1949). Οταν ένας δάσκαλος, αυτήκοος μάρτυρας των λεχθέντων του μητροπολίτη, προσπάθησε ν’ απαντήσει μέσα από τις στήλες του οργάνου της ΔΟΕ, ο «άγιος» Μεσολογγίου αντεπιτέθηκε με το αμείλικτο ερώτημα: «Μήπως είσαι κουκουέ;».

Η αυγή της νίκης

Η άποψη του μητροπολίτη ήταν ακραία, αλλά όχι τελείως αβάσιμη. Το σώμα των δασκάλων δεν φαίνεται να ταυτιζόταν με τη στάση της ηγεσίας του στη «μάχη συντριβής του κομμουνισμού». Οι μαζικές διώξεις ακόμα και οπαδών του Λαϊκού Κόμματος, οι άδικες μεταθέσεις, απολύσεις και υποχρεωτικές μετακινήσεις «δασκάλων της διπλανής πόρτας» επειδή συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση, η λαϊκή προέλευση της πλειονότητας του κλάδου και η χειροτέρευση των όρων της ζωής τους κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, το παράδειγμα της Εθνικής Αντίστασης και ο αναβαθμισμένος ρόλος τους στην Ελεύθερη Ελλάδα, η δράση της Αριστερής Παράταξης των Δασκάλων στον Μεσοπόλεμο, η συλλογική μνήμη της στάσης τους στο γλωσσικό ζήτημα τις προηγούμενες δεκαετίες είχαν διαμορφώσει μια συλλογική συνείδηση που απείχε από τα προτάγματα της εθνικοφροσύνης. Η αλλαγή της απαιτούσε χρόνο και το μαστίγιο από μόνο του δεν έφτανε. Οσοι κατάφεραν να παραμείνουν στις θέσεις τους έμοιαζαν περισσότερο να σωπαίνουν ηττημένοι και να αναζητούν ατομικές στρατηγικές επιβίωσης. Ισως έτσι εξηγείται το γεγονός ότι, ακόμη κι όταν οι εθνικόφρονες επικράτησαν πλήρως στη ΔΟE, οι αποφάσεις της δεν ήταν σχεδόν ποτέ ομόφωνες. Κι αυτός μπορεί να είναι ένας από τους λόγους που η Αριστερά, ελάχιστα χρόνια μετά τη συντριβή της στον εμφύλιο, κατέγραψε σημαντικά εκλογικά ποσοστά στις εκλογές της δεκαετίας του 1950.

Τον Μάιο του 1949 δημοσιεύεται στο «Διδασκαλικόν Βήμα» η ομιλία του υπουργού Παιδείας Κωνσταντίνου Τσάτσου στην Αγία Λαύρα, με τίτλο «Ενώ ροδίζει η αυγή της νίκης». Το τέλος του Εμφυλίου είναι ορατό και η ήττα του ΔΣΕ βέβαιη. Η ομιλία του Τσάτσου εγκαινιάζει τη νέα εποχή, επιχειρεί να περιγράψει τους όρους συγκρότησης της κοινωνίας στην καινούργια φάση και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστορική. Θα σταθούμε μονάχα στο πώς βλέπει η πολιτεία, μέσω του αρμόδιου υπουργού, τον ρόλο του κλάδου στις νέες συνθήκες: «Ο αγών κατά του κομμουνισμού δεν ετελείωσεν. Ετελείωσεν η στρατιωτική του φάσις η οποία όσο ένδοξος και αποφασιστική κι αν είναι, δεν είναι η κυριωτέρα. Η κυριωτέρα, η τελειωτική, είναι η παιδαγωγική φάσις, εκείνη εις την οποία αξιωματικός είναι ο δάσκαλος».

«Η ΔΟΕ φρονεί ότι δεν δύναται να διαμαρτυρηθή»

Η Ειρήνη Γκίνη |

Η στάση της ΔΟΕ απέναντι στις διώξεις και τις εκτελέσεις των αριστερών δασκάλων συχνά ξεπερνούσε σε σκληρότητα ακόμη και τις δικαστικές αποφάσεις. Ας σταθούμε σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: την εκτέλεση της δασκάλας Ειρήνης Γκίνη.

Η Ειρήνη Γκίνη (ή Μίρκα Γκίνοβα) ήταν μία από τις χιλιάδες γυναίκες που πήραν μέρος στους αγώνες του ελληνικού λαού τη δεκαετία του 1940. Κέρδισε μια θέση στην Ιστορία τόσο με τη δράση της όσο και με το τραγικό της τέλος. Με απόφαση του Εκτακτου Στρατοδικείου Γιαννιτσών εκτελέστηκε στις 6 το πρωί της 26ης Ιουλίου του 1946 μαζί με άλλους έξι συναγωνιστές της. Ηταν η πρώτη εκτέλεση γυναίκας από τον Εθνικό Στρατό στον Εμφύλιο. Ηταν επίσης μία από τις πρώτες αιματηρές εφαρμογές του Γ' Ψηφίσματος που ακολούθησε τις εκλογές της 31ης Μαρτίου του 1946.

Η Ειρήνη Γκίνη, Μίρκα για τους συναγωνιστές της, γεννήθηκε στα Ξανθόγεια του νομού Πέλλας, το Ρουσίλοβο στα σλαβομακεδονικά. Σπούδασε στο διδασκαλείο της Καστοριάς και δούλεψε ως δασκάλα στα χωριά της περιοχής, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Στην Κατοχή, μπήκε στην ΕΠΟΝ και στον ΕΛΑΣ. Το 1945-46 ήταν από τα κύρια στελέχη του ΝΟΦ (Narodno Osloboditelen Front - Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) στην περιοχή, με έντονη δράση σε θέματα γυναικείας απελευθέρωσης. Η λαϊκή μνήμη την αναφέρει ως όμορφη γυναίκα και αγαπητή δασκάλα, αλλά και ως άτομο με ξεχωριστές πολιτικές και οργανωτικές ικανότητες. Το καλοκαίρι του 1946 συνελήφθη μαζί με άλλα τοπικά πολιτικά στελέχη του ΚΚΕ και του ΝΟΦ στην περιοχή του χωριού Μαργαρίτα (Πότσεπ), στο Καϊμακτσαλάν. Οδηγήθηκαν στην Ασφάλεια της Εδεσσας και βασανίστηκαν ανελέητα. Ακολούθησε Εκτακτο Στρατοδικείο στα Γιαννιτσά και εκτέλεση με συνοπτικές διαδικασίες.

Η Γκίνη ήταν ξεχωριστή προσωπικότητα για την εποχή της. Οταν εκτελέστηκε ήταν είκοσι τριών ετών και είχε ζήσει ανύπαντρη και ανεξάρτητη σε μια φτωχή και συντηρητική κοινωνία. Ανέλαβε ρόλο ηγετικό σε συνθήκες εξαιρετικού κινδύνου, βασανίστηκε σκληρά· και μόνο να εικάσει μπορεί κανείς τι σήμαινε η ανεξαρτησία της ως γυναίκας για τους βασανιστές της. Δεν δίστασε να θυσιάσει τη ζωή της και, αν πιστέψουμε όσα η λαϊκή μνήμη διατηρεί, κράτησε στάση εξαιρετικά θαρραλέα στο στρατοδικείο.

Ενα από τα εκτελεστικά αποσπάσματα που έπιασαν δουλειά μετά το Γ' Ψήφισμα του 1946 |

Θα περίμενε κανείς η εκτέλεσή της να απασχολήσει τη ΔΟΕ, αφού, όπως φαίνεται από τον Τύπο της εποχής, το ζήτημα πήρε μεγάλες διαστάσεις. Στην πραγματικότητα, η Ομοσπονδία ασχολήθηκε με το θέμα μόνο κατόπιν αιτήματος του Ενιαίου Συλλόγου Αθηνών. «Ο Σύλλογός μας περιμένει τη σχετική διαμαρτυρία για την εκτέλεση της συναδέλφου που συνεκίνησε την Πανελλήνια και παγκόσμια κοινή γνώμη και προκάλεσε εντονότατες αντιδράσεις». Η απάντησή της: «Ζητήσαμε από το στρατοδικείο να μας στείλει τα σχετικά πρακτικά και από τον Επιθεωρητή να μας πληροφορήσει σχετικώς. Εάν εξ αυτών η Διοίκησις πεισθεί ότι αδίκως κατεδικάσθη και εξετελέσθη αύτη, ασφαλώς θα διαμαρτυρηθεί εντόνως» (Δ.Β. 15/11/1946).

Στο ίδιο φύλλο του «Διδασκαλικού Βήματος» παρατίθεται η απάντηση του στρατοδικείου και του επιθεωρητή Γιαννιτσών. Σύμφωνα με την απόφαση του στρατοδικείου η Ειρήνη Γκίνη «κρίθηκε ένοχη κατά το κατηγορητήριο διότι ήθελε να αποσπάσωσι μέρος εκ του όλου της επικράτειας ήτοι την Ελληνικήν Μακεδονίαν [...] έλαβεν μέρος εις τη Ν.Ο.Φ. [...] εθανάτωναν εθνικόφρονας Ελληνες [...] γενόμενοι ούτω ένοχοι εσχάτης προδοσίας». Ο επιθεωρητής απάντησε ότι «η Ειρήνη Γκίνη ουδέποτε εργάστηκε στην περιφέρειάν του». Το συμπέρασμα της ΔΟΕ ήταν λακωνικό και σαφές: «Κατόπιν αυτών η ΔΟ φρονεί ότι δεν δύναται να διαμαρτυρηθή».

Ενα μήνα αργότερα ο επιθεωρητής Γιαννιτσών επανέρχεται και με επιστολή του περιγράφει την ακροαματική διαδικασία, την οποία δηλώνει ότι παρακολούθησε. Αφού μεταφέρει πληροφορίες για τον πιθανό ερωτικό σύντροφο της Μίρκας, περιγράφει με λεπτομέρειες το ντύσιμό της: «έφερεν στρατιωτικόν χιτώνιον, κυλότταν γκολφ μαύρου χρώματος και άρβυλα». Ερμηνεύει δε την αποχώρηση των συνηγόρων υπεράσπισης όχι ως διαμαρτυρία απέναντι σε προειλημμένες αποφάσεις, αλλά με το σκεπτικό ότι «αποχώρησαν αντιληφθέντες την δεινήν θέσιν των κατηγορουμένων» (Δ.Β. 31/12/1946).

Το στρατοδικείο καταδίκασε την Γκίνη σε θάνατο, αλλά ταυτόχρονα διετύπωσε την ευχή να μην εκτελεστεί η κατηγορούμενη. Αυτό δεν έχει ιδιαίτερη αξία για τον επιθεωρητή, αφού η ευχή διατυπώθηκε «επειδή ήτο γυναίκα».

* δάσκαλος, αποφοίτου μεταπτυχιακού του Παντείου Πανεπιστημίου

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΤΑΣΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ - Εφημερίδα των Συντακτών

Γιώργος ΓαλάνηςΔΟΕ