Bodybuilding: Επιρροές και σχέσεις

Με αφορμή την πρόσφατη θλιβερή επικαιρότητα ας δούμε το θέμα του bodybuilding από μια διαφορετική οπτική γωνία. Άραγε υπάρχουν κάποιες σχέσεις και επιρροές, που συνδέουν το bodybuilding με τους ναζί/νεοναζί κλπ φασίστες, αλλά και νεοφιλελεύθερους ; Υπάρχουν κάποια στοιχεία στο bodybuilding,

Διευκρινίζουμε πως όταν αναφερόμαστε εδώ στο bodybuilding το κάνουμε υπό μια ευρεία έννοια του όρου, που αναφέρεται σε κάθε συστηματική (αλλά όχι απαραίτητα επαγγελματική/αγωνιστική) κατασκευή και απόκτηση αυξημένης σωματικής διάπλασης και ρώμης, που υπερβαίνουν τις αντίστοιχες συνηθισμένες της πλειοψηφίας των ανθρώπων.

Θα ξεκινήσουμε με το παράδειγμα του πασίγνωστου Αυστριακού και μετέπειτα Αμερικανού ηθοποιού και Ρεπουμπλικάνου πολιτικού Arnold Schwarzenegger, του παγκόσμιου «θρύλου» του bodybuilding.

Ι. Όπως αφηγείται ο Αμερικανός ιστορικός Harley Schlanger*1 ο Schwarzenegger, κάτω από την επιρροή του ναζιστή πατέρα, στελέχους των Ταγμάτων Εφόδου, έγινε από νεαρή ηλικία, θαυμαστής του εθνικοσοσιαλισμού και του Hitler, κάτι που, άλλωστε, ούτε και ο ίδιος έχει αποκρύψει στα απομνημονεύματα του.

Με τέτοια ανατροφή ήταν φυσιολογικό για τον Schwarzenegger να αντλήσει έμπνευση από τον λόγο του Nietzsche, που ήταν βαθιά επηρεασμένος από την αρχαία ελληνική κληρονομιά. Ο Nietzsche μεταξύ άλλων, υποστήριζε την γνωστή αρχαιοελληνική θέση πως ιδανική επιδίωξη είναι να συμβαδίζει η κατάσταση του ανθρώπινου σώματος με αυτήν του ανθρώπινου πνεύματος.

Κατά τον Schlanger η επιρροή του Nietzsche στον χώρο του bodybuilding, δεν περιορίζεται στον Schwarzenegger, αλλά είναι πολύ ευρύτερη και διαδεδομένη. Μάλιστα ο Schlanger δεν διστάζει να φτάσει ακόμη και σε μια πιθανή υπερβολή, αποκαλώντας τον Nietzsche ως «the patron saint of the bodybuilders».

Ο Hitler, που έτρεφε απεριόριστη εκτίμηση στις απόψεις του Nietzsche, πάντοτε επιθυμούσε το γερμανικό «Άρειο» σώμα να είναι όπως το αρχαιοελληνικό. Να είναι σφριγηλό, υγιές, όμορφο, ει δυνατό τέλειο. Μάλιστα πρότυπο για τον Hitler αποτέλεσε το άγαλμα του «δισκοβόλου» του Μύρωνα, που κυριολεκτικά λάτρευε.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε πως η κατάσταση του σώματος στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν κάτι που παρουσίαζε μόνο ατομικό, αλλά και δημόσιο ενδιαφέρον. Ήταν ένα πολιτικό ζήτημα. Αυτός ήταν, άλλωστε, και ο λόγος που τον Σωκράτη απασχολούσε αρκετά η αντιαισθητική του εμφάνιση.

Σύμφωνα με τον Schlanger ο Schwarzenegger, μέσα από bodybuilding ένοιωσε την ανάγκη να εξωτερικεύσει-εκδηλώσει, δηλαδή να κάνει αισθητή (και κυρίως θεατή) προς τα έξω, στους άλλους, την «βούληση της δύναμης» του Nietzsche, που ο ίδιος ο Schwarzenegger πίστευε πως είχε μέσα του. Και όλα αυτά κατά ένα τρόπο που, σύμφωνα με την αντίληψη του Schwarzenegger, έπρεπε να ξεπερνά τα συνήθη ανθρώπινα όρια και επιδόσεις.

Άλλωστε για τους ναζί, παλιάς και νέας κοπής, δεν αρκεί να είναι κάποιος υγιής και δυνατός, αλλά πρέπει και να δείχνει. Κατ’ αυτούς το σώμα πρέπει να αποτελεί τον καθρέφτη της ανθρώπινης δύναμης, εκπληρώνοντας, με τον τρόπο αυτό, μια λειτουργική διαδικασία, που ανήκει στον χώρο της αισθητικής, υποδηλώνει ανωτερότητα και υπεροχή και προκαλεί τον θαυμασμό. Η συγκεκριμένη αυτή αντίληψη ήταν, άλλωστε, έκδηλη σε όλη την ναζιστική προπαγάνδα (π.χ. Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936, αφίσες, ταινίες, ιδίως της Rifenstahl, γερμανικά γλυπτά της εποχής κλπ)

Πρέπει ακόμη να υπενθυμίσουμε εδώ και κάτι άλλο, που δεν είναι τυχαίο. Η χρήση στεροειδών αναβολικών, που αποτελεί τον άξονα του bodybuilding, δεν είναι ιστορικά άσχετη με τον εθνικοσοσιαλισμό. Οι ναζί ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τα αναβολικά για μη ιατρική και θεραπευτική χρήση, όπως αυτή που γινόταν αρχικά κατά την δεκαετία του 1930. Μάλιστα τα δοκίμασαν πάνω στους Γερμανούς στρατιώτες, προκειμένου να τους κάνουν πιο δυνατούς, πιο επιθετικούς, αλλά και πιο ανθεκτικούς στον πόνο.

Η συνέχεια όσον αφορά τον Schwarzenegger βέβαια είναι γνωστή. Κουβαλώντας τις φασιστικές καταβολές του και τις ακροδεξιές αντιλήψεις του, εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο ακραίους νεοφιλελεύθερους πολιτικούς σε παγκόσμια κλίμακα. Ειδικότερα ως Κυβερνήτης της Καλιφόρνια εξαφάνισε και τα πλέον υποτυπώδη ίχνη κοινωνικής προστασίας.

Η περίπτωση του επιβεβαιώνει την στενή συγγένεια που υπάρχει μεταξύ των αντιδημοκρατικών και ανάλγητων πολιτικών τόσο των νεοναζί /φασιστών όσο και των νεοφιλελεύθερων. Μια συγγένεια, που βασίζεται στις κοινές έμφυτες σοσιαλδαρβινιστικές αντιλήψεις τους περί βίαιης και ανελέητης επιβολής της δύναμης των ισχυρότερων πάνω στους και αδύναμους.

Το φαινόμενο της εν λόγω συγγένειας είναι αισθητό στην Ευρώπη, και γενικά παντού. Το έχουμε ζήσει και στην χώρα μας, όπου οι πιο ακροδεξιοί υπουργοί της κυβέρνησης, αυτοί που έχουν κατηγορηθεί πιο πολύ από όλους για φασιστικές πεποιθήσεις ή συμπεριφορές, είναι οι πρώτοι που προσεύχονται στα νεοφιλελεύθερα μνημόνια, θεωρώντας τα «ευαγγέλια».

Όσον αφορά τα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ bodybuilding και φασισμού αυτά έχουν διαπιστωθεί από διάφορους μελετητές*2, ιδίως της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας. Η αγάπη για το μεγαλοπρεπές θέαμα, η λατρεία της δύναμης και του ανδρικού κάλλους, η φαντασία του μεγαλείου, η έφεση στον ναρκισσισμό και στην μεγαλομανία, η καλλιέργεια και ανάδειξη της σχέσης κυριαρχίας και υποταγής θεωρούνται μερικά παραδείγματα τέτοιων από αυτά, που αναφέρονται κατά κόρον.

ΙΙ. Με το bodybuilding συνδέονται, επίσης, μια σειρά από επιχειρηματικά συμφέροντα και βιομηχανίες ασύδοτης κερδοσκοπίας, που, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, προσιδιάζουν στην ουσία του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού.

Εκτείνονται από το παράνομο εμπόριο αναβολικών και το νόμιμο εμπόριο συμπληρωμάτων διατροφής και βιταμινών μέχρι την άνθηση των ιδιωτικών γυμναστηρίων και την διεξαγωγή θεαματικών και πολυτελών εκδηλώσεων, όπως διαγωνισμοί και καλλιστεία.

Σημειωτέον πως το καταναλωτικό κοινό των προιόντων και υπηρεσιών του χώρου του bodybuilding δεν αποτελείται, στην πλειοψηφία του, από επαγγελματίες του είδους, δηλαδή από ανθρώπους που βλέπουν το bodybuilding, αυτό καθ’ εαυτό, ως επάγγελμα.

Το ευρύ κοινό αποτελείται κυρίως από «ερασιτέχνες», δηλαδή συνήθως νέα άτομα της «καθημερινής» ζωής, που τις περισσότερες φορές, είτε θέλουν απλώς να επιδείξουν ένα μυώδες ή «γραμμωτό» σώμα, ικανοποιούμενοι από την αυτάρεσκη και ματαιόδοξη προβολή της εικόνας τους, είτε βλέπουν το bodybuilding ως μέσο, που θα διευκολύνει κάποια άλλη, υποψήφια ή υφιστάμενη, επαγγελματική τους απασχόληση, χάριν της οποίας είναι διατεθειμένοι να προβούν σε μια έμπρακτη εξάσκηση και βίαιη εφαρμογή της δύναμης τους σε βάρος άλλων, συνήθως στα πλαίσια εντεταλμένης εξυπηρέτησης συμφερόντων, νομότυπων ή μη. Η δεύτερη περίπτωση είναι σαφώς πιο ανησυχητική από την πρώτη, η οποία, κατά κανόνα, είναι απλώς γελοία.

Το εκτεταμένο αυτό καταναλωτικό εύρος που υπάρχει γύρω από τον κόσμο του bodybuilding ώθησε στην ανάπτυξη ενός ευρύτερου νεοκαπιταλιστικού ιδεολογικού υπόβαθρου γύρω από το bodybuilding, που συνεχώς εξελίσσεται.

Μιλήσαμε πιο πάνω για άτομα με την αυξημένη σωματική ρώμη, που ψάχνουν να βρουν επαγγελματική απασχόληση. Πού θα στραφούν τα άτομα αυτά ; Σε ποιες υπηρεσίες θα καταλήξουν; Από ποιους θα στρατολογηθούν ; Ποιών τα συμφέροντα και τις ιδέες θα υπηρετήσουν ;

Εδώ υπεισέρχεται ο παράγοντας των επιρροών, καταβολών και σχέσεων του κόσμου του bodybuilding, στις οποίες αναφερόμαστε. Ασφαλώς το πιθανότερο είναι η πλειοψηφία των νέων αυτών να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα εκείνων των στρατοπέδων, παρατάξεων, πλευρών, οντοτήτων, μηχανισμών ή των προσώπων, που αποθεώνουν την έννοια της δύναμης, ως μέσου καταναγκαστικής επιβολής σε βάρος των άλλων και εξόντωσης των αντιπάλων.

Και αυτές οι δυνάμεις δεν είναι άλλες από αυτές που υποστηρίζουν είτε την ακροδεξιά και τον φασισμό, είτε τον νεοφιλελευθερισμό.

Και ενώ ο φασισμός χρησιμοποιεί τις γνωστές μεθόδους προσέλκυσης, την ίδια ώρα ο νεοφιλελευθερισμός δεν παραλείπει να κλείνει το μάτι στα άτομα αυτά, διαβεβαιώνοντας τα πως οι σωματικά δυνατοί πάντα χωρούν στους ολιγάριθμους χώρους εργασιακής απασχόλησης και επαγγελματικής εξέλιξης, που έχουν αφεθεί κάπως ανοιχτοί στην σύγχρονη πραγματικότητα.

Μάλιστα η εν λόγω διαβεβαίωση μοιάζει εύλογη και πειστική όταν δίνεται κάτω από συνθήκες καθεστώτος νεοφιλελευθερισμού, όπου η ασφάλεια, η καταστολή και ο έλεγχος έχουν αναχθεί σε ιερότερες αξίες από την ελευθερία, την δημοκρατία ή τα ατομικά δικαιώματα. Και όλες αυτές οι έννοιες που προαναφέραμε (ασφάλεια, καταστολή και έλεγχος) απαιτούν άσκηση ελέγχου και επιβολή ισχύος, που γίνονται από δυνατά άτομα.

Ο σύγχρονος καπιταλισμός λοιπόν είναι σαν να καλεί τους bodybuilders λέγοντας τους: «Εμείς ελέγχουμε το καθεστωτικό σύστημα, που είναι παντοδύναμο, αποκλειστικά κυρίαρχο και θα παραμείνει και στο μέλλον ουσιαστικά αμετάβλητο. Το σύστημα αυτό βασίζεται σε δεξιότητες. Δεν απαιτεί γνώσεις, κρίση ή παιδεία. Οι δικές σας δεξιότητες, αυτές που είναι ευπρόσδεκτες από το σύστημα, έχουν να κάνουν με την δύναμη και την πειθαρχία σας. Είναι προς το συμφέρον σας, λοιπόν, να τις θέσετε στην διάθεση του συστήματος, υπηρετώντας το πιστά».

ΙΙΙ. Υπάρχει όμως και μια άλλη, πολύ σημαντική και προσφιλής τόσο σε νεοφιλελεύθερους όσο και φασίστες διάσταση, η επικοινωνιακή-προπαγανδιστική.

Γύρω από το bodybuilding, υπό την ευρεία έννοια του, έχει καλλιεργηθεί, σε παγκόσμια κλίμακα, ιδιαίτερα από την εποχή του μεταμοντερνισμού και έπειτα, μια ολόκληρη μυθολογία, η οποία αναδεικνύεται διαρκώς και έντονα από όλα τα είδη μέσων ενημέρωσης: την τηλεόραση, τον κινηματογράφο, τα διάφορα ηλεκτρονικά πολυμέσα, τα βιβλία, τα περιοδικά και τα άλλα έντυπα κλπ. Η επικοινωνιακή αυτή εκστρατεία όχι μόνο συνεχίζεται, αλλά και εντείνεται διαρκώς.

Έτσι, εδώ και λίγες δεκαετίες έχουμε γεμίσει από παντοδύναμους πρωταγωνιστές και ήρωες, με πανίσχυρα φουσκωμένα σώματα, που, με κύριο προσόν τους την σωματική τους ρώμη, θεωρούνται πάντα ικανοί, έτοιμοι και αξιόπιστοι. Ανά πάσα στιγμή μπορούν να δράσουν με αποφασιστικότητα, αποτελεσματικότητα, ταχύτητα και πειθαρχία. Μπορούν να δώσουν λύσεις, να πάρουν τον νόμο στα χέρια τους αν και όταν χρειαστεί. Ενεργούν με αφοσίωση, χωρίς πολλές κουβέντες ή περιττές σκέψεις, εξαντλώντας κάθε δυνατότητα ή περιθώριο, μετερχόμενοι κάθε μέσο, εκμεταλλευόμενοι οποιαδήποτε συγκυρία και μη λογαριάζοντας τίποτε. Και το κυριότερο όσα κάνουν τα κάνουν χωρίς να αναλώνονται σε αδιέξοδους ηθικούς προβληματισμούς.

Είναι εμφανές πως αυτό που κάνουν και αντιπροσωπεύουν οι εν λόγω δυνατοί ήρωες συμπίπτει κατ’ ουσία με το ιδεολογικό πορτρέτο του νεοφιλελευθερισμού, ενώ την ίδια ώρα τυγχάνει και της απόλυτης επιδοκιμασίας του νεοφασισμού.

IV. Κοινό σημείο σύμπτωσης απόψεων μεταξύ νεοφιλελεύθερων και φασιστών στην συγκεκριμένη διαρκή και αδιάκοπη επικοινωνιακή καμπάνια είναι η αναγνώριση από αμφότερους της ανάγκης άμεσης, τολμηρής, αποφασιστικής και αποτελεσματικής δράσης, που μόνον ξεχωριστοί δυναμικοί άνθρωποι είναι σε θέση να αναλάβουν και να πραγματοποιήσουν. Φασίστες και νεοφιλελεύθεροι συμφωνούν και οι δύο σε ένα βασικό σημείο: πως όταν έρχεται η ώρα της δράσης σημασία δεν έχει το τι είναι νόμιμο, ηθικό ή δίκαιο, αλλά μόνο το αν θα επιτευχθεί το αποτέλεσμα και ο σκοπός που επιδιώκεται.

Για τους φασίστες αυτό είναι το ζητούμενο αλλά και το γνώρισμα, που διακρίνει τους καλούς στρατιωτικούς. Για τους νεοφιλελεύθερους αυτό είναι το ζητούμενο και το γνώρισμα, που διακρίνει όσους ξέρουν να βγάζουν πολλά λεφτά, δηλαδή εκείνους που ξεχωρίζουν από όλους όσους δραστηριοποιούνται στον οικονομικό/επιχειρηματικό κόσμο.

Άλλο κοινό σημείο συμφωνίας αμφότερων (φασιστών και νεοφιλελεύθερων) στην ίδια επικοινωνιακή στρατηγική είναι η αντιπάθεια των δυναμικών ηρώων προς τους γραφειοκράτες και διεφθαρμένους πολιτικούς και την ίδια την πολιτική εν γένει (και κατά συνέπεια και στους δημοκρατικούς θεσμούς).

Είναι σαφές πως τόσο οι φασίστες όσο και οι νεοφιλελεύθεροι πιστεύουν εξίσου στην ισχύ της εξουσίας, της επιβολής, την καταστολής και του ελέγχου. Πιστεύουν επίσης και οι δύο στην φυσική δύναμη και βία, που οι ως άνω έννοιες απαιτούν, προυποθέτουν και συνεπάγονται. Η διαφορά μεταξύ τους βρίσκεται στο ότι οι φασίστες βλέπουν και αντιλαμβάνονται περισσότερο από τους νεοφιλελεύθερους την φυσική δύναμη και βία ως σκοπό, και όχι μόνο ως μέσο, για την επιβολή της ισχύος και της εξουσίας, ενώ οι νεοφιλελεύθεροι αντιλαμβάνονται και χρησιμοποιούν την φυσική δύναμη και βία κυρίως ως μέσο προς επιβολή της εξουσίας. Το αποτέλεσμα όμως αυτής της θεωρητικής διαφοροποίησης δεν σημαντικό, ούτε καν εύκολα διακριτό, στην πράξη.

Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως η οιονεί αθωότητα και αφέλεια, που συνόδευαν την εμφάνιση του πρωτόλειου bodybuilding το 1901 χάθηκαν πολύ γρήγορα. Σήμερα έστω και αν δεν μπορεί να υποστηριχτεί, με απόλυτη βεβαιότητα, πως το περιβάλλον του bodybuilding αποτελεί πάντοτε ένα σταθερό εκτροφείο αντιδημοκρατικών ιδεολογιών και βίαιων πρακτικών, φαίνεται πως είναι σε θέση να αποτελέσει ένα πρόσφορο πεδίο για την καλλιέργεια, την ανάδειξη και την προώθηση τέτοιων νοοτροπιών και μεθόδων.

V. Καταλήγοντας θα αναφερθούμε σε μια ελληνική ιδιαιτερότητα. Πολλοί νεοέλληνες bodybuilders υπό ευρεία έννοια (κανονικοί, επίδοξοι-υποψήφιοι) γίνονται συνήθως αποδέκτες μιας επιπρόσθετης πιεστικής επίδρασης, που έχει αφετηρία την αρχαιοελληνική κληρονομιά.

Και αυτή η κληρονομιά δεν είναι «παίξε γέλασε», για να θυμηθούμε και τον Σαββόπουλο. Συγκροτεί ένα σύνολο αξιών, το οποίο, αναμφισβήτητα, από μόνο του, όσο «εθνικιστικό» και αν θεωρείται, δεν παύει να είναι εξαιρετικά βαρύ και σημαντικό και να ασκεί μια τεράστια επιρροή.

Έτσι στην Ελλάδα υπάρχουν άνθρωποι, και μάλιστα όχι ελάχιστοι, οι οποίοι, συνήθως καθοδηγούμενοι, νιώθουν πως έχουν μια ιδιαίτερη υποχρέωση απέναντι στην ιστορία της χώρας που ζουν και του έθνους που τους «ανάθρεψε» να γίνονται και να δείχνουν σωματικά δυνατοί. Όμως συχνά δείχνουν να μην καταλαβαίνουν ή να ξεχνούν πως το αρχαιοελληνικό πνεύμα απαγόρευε την κατάχρηση και γενικά την κακή διαχείριση της δύναμης, εκείνη που υπερέβαινε το επιτρεπόμενο μέτρο ή πλαίσιο.

Πάντως ακόμη πιο δύσκολη υπόθεση και από την ορθή διαχείριση της δύναμης είναι η ορθή κατανόηση, προβολή και διαχείριση της ίδιας της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς. Και αυτό είναι κάτι που ισχύει όχι μόνο τους bodybuilders, αλλά για όλους και ιδίως για αυτούς που κόπτονται για την κληρονομιά αυτή.

Θεολ. Μιχαηλίδης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

*1. Harley Schlanger: «Hitler on Steroids: Nietzschean Roots of the Governator», Executive Intelligence Review, March 2005.

*2. Βλ. για παράδειγμα το βιβλίο του καθηγητή Alan Klein: «Little Big Men: Bodybuilding Sub-culture and Gender Construction», State University of New York, 1993.

View the discussion thread.