Ωδή του Ντάνιελ Μέντελσον στην Ελλάδα – «Αν ήμουν Έλληνας θα ήμουν ιδιαίτερα ευτυχισμένος»

«Η ιδέα της ελληνικότητας είναι ευρύτερη από τη χώρα. Κι αυτό δεν είναι πρόβλημα, είναι λύση» είπε με τη βαθιά, γοητευτική του φωνή ο Αμερικανός μεταφραστής του Καβάφη, Ντάνιελ Μέντελσον, πλαταίνοντας τους ορίζοντες της ελληνικότητας, στη χθεσινή του συνάντησή με Έλληνες δημοσιογράφους, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών.

Είναι από τους πιο διακεκριμένους μεταφραστές των απάντων των ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη στα αγγλικά, συγγραφέας ο ίδιος του μπέστ σέλερ «Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια» (εκδ. Πόλις) - το δυνατό χρονικό της αναζήτησης του

Αφού έδωσε παραδείγματα χαρακτήρων από την καβαφική ποίηση, τους Σελευκίδες, τους Πτολεμαίους, που θεωρούσαν ότι είναι 'Ελληνες, ο Μέντελσον συνέχισε: «Πείτε μου λοιπόν τι σημαίνει να είσαι Έλληνας. Αν ήμουν στην θέση σας θα ήμουν ιδιαίτερα ευτυχισμένος. Κοιτάξτε πόσο μεγάλη εικόνα είναι αυτή για τον ελληνισμό».

Ο ίδιος, μαζί με τον αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Δημήτρη Παπανικολάου συζητούν σήμερα στις 7 το απόγευμα, στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, για τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Για τη διαρκή δημοφιλία του Αλεξανδρινού ποιητή στην Ελλάδα και το εξωτερικό, την ανάγνωση του έργου του, την οικουμενικότητά του, το λεξιλόγιο που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει για να περιγράψει την ελληνικότητα στον Καβάφη, τα ζητήματα της μετάφρασης της καβαφικής ποίησης στα αγγλικά.

«Ο Μέντελσον χαίρει δημοφιλίας στις ΗΠΑ, ανάλογης με του συγγραφέα Τρούμαν Καπότε» επισήμανε ο 'Ελληνας συνομιλητής του, συστήνοντάς μας τον Αμερικανό καθηγητή φιλολογίας και υπογράμμισε ότι για πρώτη φορά υπάρχει έκδοση απάντων του Καβάφη στα αγγλικά, όπου η μετάφραση, η εισαγωγή και τα σχόλια γράφτηκαν από τον ίδιο άνθρωπο και μάλιστα με εκτενές κεφάλαιο για την αρχαιότητα, την ελληνιστική εποχή, το Βυζάντιο. Περιόδους, δηλαδή, για τις οποίες οι αγγλόφωνοι φοιτητές ενδεχομένως μη γνωρίζοντας λεπτομέρειες, δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τις προηγούμενες εκδόσεις.

Ο 54χρονος Ντάνιελ Μέντελσον, καθηγητής του Bard College και μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών, είναι φιλέλληνας, αγαπά την Αθήνα και τους κατοίκους της γιατί «βάζουν πάθος στη συζήτηση, είναι γεμάτοι ζωντάνια και δυναμισμό».

Βρέθηκε στην Ελλάδα πριν 25 χρόνια για πρώτη φορά, αρχές του 1980. Εδώ και χρόνια έχει αποκτήσει δεσμούς με την Ελλάδα και μια νύφη Ελληνίδα από τη Σπάρτη, σύζυγο του αδελφού του.

Ο Καβάφης τον βοήθησε να καταλάβει τη σύγχρονη Ελλάδα; Τον θεωρεί εθνικό ποιητή ή υπερεθνικό;

«Είναι ένας ποιητής που αναφέρεται πέρα από το εθνικό.Προφανώς ενδιαφέρεται για τον ελληνισμό, σε διάφορες ιστορικές περιόδους, όπως και για το παρόν» απαντά. «Είναι ομοφυλόφιλος αλλά τον ενδιαφέρουν και τα ζητήματα της εκκλησίας. Την ίδια στιγμή, όμως, όλα αυτά δείχνουν και πόσο περίπλοκο είναι το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας».

Ο Ντάνιελ Μέντελσον, ξέρει να βάζει στη συζήτηση προσωπικές πινελιές. 'Οταν κυκλοφόρησαν τα δίτομα άπαντα του Καβάφη, ένας φίλος του, ζήτησε να κάνει παρουσίαση στην εκκλησία της ελληνοαμερικανικής κοινότητας της περιοχής του.

«Όταν λοιπόν είδα όλους τους ιερείς, καθισμένους στην πρώτη σειρά τους είπα "μάλλον θα αναρωτιέστε τι κάνει ένα καλό εβραιόπουλο σαν κι εμένα, μπροστά σας αυτή τη στιγμή''. Από μια άποψη και με βάση την εβραϊκή μου ταυτότητα, καταλαβαίνω καλύτερα αυτό που για τον Καβάφη είναι ο ελληνισμός. Με την έννοια ότι αντιλαμβάνεσαι ότι είσαι μέρος μια μεγαλύτερης παράδοσης που υπερβαίνει τα συγκεκριμένα σύνορα».

Η συνάντηση του Μέντελσον με τον Καβάφη ξεκίνησε πριν χρόνια με μια αστεία ιστορία, -όπως αφηγήθηκε ο ίδιος με χιούμορ-, στον δρόμο για την Τρίπολη. 'Ηταν ακόμα φοιτητής κλασικών σπουδών, σε θερινά μαθήματα της αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, όταν συνειδητοποίησε «ότι δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για την αρχαιολογία».

Εκείνος είχε ερωτευτεί τη σύγχρονη Ελλάδα, όπως είναι σήμερα.

Μέσα σ ένα ατέλειωτο ταξίδι του λεωφορείου στα πλαίσια εκπαιδευτικής επίσκεψης σε αρχαιολογικό χώρο, "δεν ήξερα τι να κάνω, παραδέχεται ο Ντάνιελ Μέντελσον, ο οποίος είχε μαζί του μόνο ένα βιβλίο «Τα απομνημονεύματα του Αδριανού» της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, και το διάβαζε ξανά και ξανά. Ωσπου σε μια στάση του λεωφορείου κατέβηκαν όλοι οι επιβάτες για ένα ολιγόλεπτο διάλειμμα. «Σκεφτόμουν ότι αν δεν έβρισκα ένα καλό βιβλίο θα έχανα το μυαλό μου. Διαπίστωσα ότι υπήρχε ένα μικρό παντοπωλείο στη μέση του πουθενά. Με τα λίγα ελληνικά που τότε μιλούσα, πήγα στον παντοπώλη, τον ρώτησα μήπως έχει κάποιο βιβλίο. Μου απάντησε ότι έχει μόνο ένα βιβλίο. Ηταν τα ποιήματα του Καβάφη, στην έκδοση 1963 του Γ.Π Σαββίδη. Προφανώς κάποιος ταξιδιώτης το είχε ξεχάσει. Δεν μου ζήτησε καν χρήματα απλά μου έδωσε το βιβλίο. Το πήρα και κρατήθηκα απ' αυτό όπως ο ναυαγός σε μια λέμβο."

Η συστηματική ενασχόληση του Ντάνιελ Μέντλεσον με την μετάφραση του Καβάφη ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 όταν ένας φίλος του φωτογράφος του ζήτησε για τις ανάγκες μια έκθεσης φωτογραφίας, εμπνευσμένης από τα ποιήματα του Καβάφη, καινούργιες μεταφράσεις του αλεξανδρινού ποιητή. (Εκείνη την περίοδο ο Ντ. Μέντελσον έγραφε στο λογοτεχνικό ένθετο του Νew York Time δραστηριότητα για την οποία έχει συχνά βραβευτεί, και έκανε κριτική και σε βιβλία μετάφρασης ) . Θεώρησε ότι ήταν μια καλή ευκαιρία να ασκηθεί ο ίδιος στην τέχνη της μετάφρασης. Στη συνέχεια ένας εκδότης του ζήτησε να εκδώσει αυτές τις μεταφράσεις. «Τότε κυκλοφορούσε στην αγγλόφωνη αγορά η μετάφραση του Καβάφη των Εντμουντ Κίλι , Φιλιπ Σέραρντ, με την εισαγωγή Γ.Π. Σαββίδη. «Σκεφτείτε τον καϋμένο τον εκδότη μου όταν το παρήγγειλε δεν υπήρχαν άλλες νέες μεταφράσεις στο εμπόριο αλλά έτσι όπως εμένα μου πήρε συνολικά 13 χρόνια να δουλέψω αυτό το υλικό όταν πια εκδόθηκε , κυκλοφορούσαν άλλες τέσερις- πέντε μεταφράσεις στα αγγλικά.Κι όσο κι αν ακούγεται κοινότοπο θεωρώ ότι όλες αυτές οι μεταφράσεις, έχουν να προσφέρουν κάτι. Σα να ανοίγουν όλες διάλογο και μεταξύ τους και με τα ποιήματα. Και προφανώς χρωστώ πολλά στον Μάϊκ (έτσι αποκαλούν τον Εντμουντ Κίλι, οι φίλοι του) ο οποίος δίδασκε συχνά Καβάφη και μετάφραση στο Πρίνστον όπου ήμουν φοιτητής. Κάθε Αμερικανός που γνωρίζει τον Καβάφη χρωστά πολλά στον Κίλι, σου δίνει πολύ καλά την αίσθηση ενός Καβάφη σύγχρονου ποιητή, που πρέπει να γνωρίσεις.''

Ποιές είναι οι διαφορές της δικής του μετάφρασης από αυτήν του Εντμουντ Κίλι; «Μ' ενδιέφερε να παρακολουθήσω περισότερο τα στοιχεία της μορφής των ποιημάτων, να διατηρήσω το ρυθμό της Καβαφικής ποίησης ή και την ομοιοκαταληξία. Κι επειδή είχα παλιότερα μάθει τους στίχους απέξω, όταν αργότερα ξεκίνησα τη μετάφραση προσπάθησα να μεταφέρω στα αγγλικά τον ήχο που άκουγα στο κεφάλι μου.Συνυπολογίστε σε αυτό ότι ο Καβάφης για το αγγλικό κοινό, είναι ένας ποιητής του περιεχομένου. Δηλαδή ότι το σημαντικό σ' αυτόν είναι το στόρι. Δεν καταλάβαιναν οι Αγγλοι αναγνώστες ότι είναι ένας ποιητής της φόρμας, της γλώσσας, του ρυθμού».

Γιατί είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε την πολιτική ταυτότητα του Καβάφη; Κατά τον Ντ. Μεντελσον, «ο Καβάφης περιγράφει τον εαυτό του ως ποιητή ιστορικό.Είναι δύσκολο να καταλάβουμε ακόμα και τι σημαίνει αυτή η φράση. Θεωρώ ότι αυτό που ενδιαφέρει τον Καβάφη, είναι να δώσει την ανθρώπινη κατάσταση. Κι όπως όλοι γνωρίζουμε η πολιτική είναι ένα διαρκές εργαστήριο της ανθρώπινης κατάστασης. Γενικεύοντας, μπορώ να πω ότι ο Καβάφης γράφει ποίηση για δύο τύπους ανθρώπων. Τους υπεροπτικούς που γι αυτό το λόγο δεν κατανοούν τα σημάδια της κατάστασης γύρω τους. Το πιο προφανές και αστείο παράδειγμα εδώ είναι το ποίημα "Η Διορία του Νέρωνος". Και γνωρίζουμε όλοι ότι υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι στην πολιτική, που τους τυφλώνει η εξουσία.Κι ίσως ολόκληρα κράτη μπορεί να πάρουν αυτό τον δρόμο, να βρεθούν τυφλωμένα κάποια στιγμή, όπως καταλαβαίνουμε διαβάζοντας τις εφημερίδες. Το άλλο είδος ανθρώπων που αναφέρει στα ποιήματά του, είναι ο Ιωάννης Κατακουζηνός, η Κρατησίκλεια, που μολονότι γνωρίζουν ότι έχουν χάσει, επιμένουν για δικούς τους λόγους, ηθικής, πολιτικής απόφασης κ.λ.π. Κανένας συγγραφέας νομίζω δεν έχει μεγαλύτερη εκτίμηση από τον Καβάφη, για τους ηττημένους της Ιστορίας, όπως και για τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους που χάνονται στο κύμα της μικρής ιστορίας. Το ποίημα "31 π.Χ στην Αλεξάνδρεια" είναι χαρακτηριστικό αυτου που αναφέρω να κοιτάζει κανείς την μικρή ιστορία από την ανάποδη πλευρά του τηλεσκοπίου. Να προσπαθείς να κατάλαβεις την μεγάλη Ιστορία από την ιστορία των καθημερινών ανθρώπων. Αν υπήρχε ένα πολιτικό συμπέρασμα από την καβαφική ποίηση που μπορεί να βγει, όσο κι αν αυτό είναι διακινδυνευμένο, θάλεγα ότι αν ένας άνθρωπος ή ένα έθνος δεν έχει αυτογνωσία τότε τα πράγματα θα πηγαίνουν πάντα προς το χειρότερο.''

Ο Ντάνιελ Μέντελσον αναγνωρίζει ότι «η ποίηση του Καβάφη είναι ενιαία, δεν μπορείς να την διαχωρίσεις, φιλοσοφική, ιστορική, ερωτική κι ότι τα ζητήματα για οποία μιλάει, ουσιαστικά μεταφέρονται από το ένα ποίημα στο άλλο». Επανέρχεται στο θέμα της ήττας στην καβαφική ποίηση, τον χρόνο, τις διαφορετικές οπτικές που μας δίνει το πέρασμα του χρόνου, για να τονίσει ότι «μπορεί να συμβαίνει στην ερωτική ζωή κάποιου, στην πολιτική του απόφαση ή στην ιστορία μιας κοινωνίας».

Υπάρχει ''ομοφυλόφιλος τρόπος'' να μεταφράσει κάποιος τον Καβάφη ; Ο Ντάνιελ Μέντελσον απορεί με την ερώτηση, όπως και με κάθε μονόπλευρη ανάδειξη του ομοερωτισμού του Καβάφη, και απαντά «Δεν ξέρω τι μπορεί να είναι ένας ομοφυλόφιλος τρόπος να μεταφράσει κανείς οτιδήποτε. Εντούτοις προφανώς όταν μεταφράζεις έναν ομοφυλόφιλο ποιητή ίσως υπάρχουν τρόποι να υπογραμμίσεις για τον αναγνώστη, στοιχεία που βρίσκονται στα ποιήματα και που καλό θα είναι να υπογραμμιστούν. Υπάρχουν λέξεις που για έναν αγγλόφωνο αναγνώστη είναι γεμάτες συναισθήματα. Για παράδειγμα η λέξη έφηβος. Πώς μπορείς να μεταφράσεις ακριβώς την ερωτική επιθυμία που εμπεριέχει η φράση "εφηβική ομορφιά", σ ένα καβαφικό ποίημα; Με τη λέξη youth; man; Εγώ χρησιμοποιώ τις περισότερες φορές τη λέξη boy,αλλά σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα.

'Αλλο παράδειγμα είναι η περίφημη ηδονή Εγώ τη μεταφράζω pleasure, ο Κίλι από την άλλη, μιλά για ''αισθησιακή ηδονή" το οποίο κατά μια έννοια το καθιστά κλινική περιγραφή. Προσωπικά, ποτέ δεν αναρωτήθηκα σαν γκέι ανδρας, τι είδους ηδονή ήταν αυτή, δεν χρειάστηκε ποτέ να πω sensual pleasure. Κάθε μεταφραστής θέλει να είναι ευαίσθητος σε σχέση με το κείμενο. Εκ των υστέρων βλέπω ότι υπάρχουν πράγματα στη μετάφρασή μου που μου μοιάζουν άστοχα'' λέει ο Ντάνιελ Μέντελσον.

Το επόμενο του σχέδιο είναι να γράψει ένα βιβλίο για την Οδύσσεια, στο οποίο θα συμπλέξει μια προσωπική ιστορία και μια από την κλασική Οδύσσεια.

«Ουσιαστικά είναι ένα βιβλίο για την τελευταία χρονιά της ζωής του πατέρα μου, όπου ξαφνικά ειχε την ανάγκη να διαβάσει την Οδύσσεια. 'Ηταν των θετικών επιστημών, κι ετσι επί ένα χρόνο διαβάζαμε μαζί την Οδύσσεια. Ερχόταν στο σεμινάριο μου, όπου την δίδασκα κι όλο αυτό τελείωσε με ένα μεγάλο ταξίδι στα βήματα του Οδυσσέα. 'Ετσι το βιβλίο είναι για τη σχέση πατέρα γιου, για το ταξίδι, για την ανάγνωση. Στη ζωή σου βρίσκεις πάντα τους ποιητές που πραγματικά χρειάζεσαι".