Γιατί υπάρχουν διαφορετικές γλώσσες;

Σε περίπου 6.5 δισεκατομμύρια κατοίκων του πλανήτη μας αντιστοιχούν 7.097 γλώσσες. Φθογγογλώσσες και νοηματικές γλώσσες· άλλες με μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια ομιλητές (π.χ. κινεζικά, ισπανικά, αγγλικά, αραβικά, χίντι) και άλλες με μερικές μόνο εκατοντάδες ή δεκάδες ομιλητές (π.χ. οι ιθαγενείς γλώσσες Akatek και Pima Bajo του Μεξικού, η γηγενής μαρωνιτική αραβική της Κύπρου). Γιατί όχι μια και μοναδική γλώσσα; Γιατί οι άνθρωποι μιλούν διαφορετικές γλώσσες;

Πώς διαφέρουν οι γλώσσες;

Αν και η ψυχογλωσσολογία υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι ένας έμφυτος, βιολογικά

προκαθορισμένος νοητικός μηχανισμός, κοινός σε όλους τους ανθρώπους, οι γλώσσες καταλήγουν να διαφέρουν μεταξύ τους τυπολογικά. Όχι επειδή διαφέρουν τα συστήματα γραφής τους· αρκεί να σκεφτούμε ότι τα αγγλικά και τα φινλανδικά—δύο γλώσσες χωρίς καμιά συγγένεια μεταξύ τους—χρησιμοποιούν και οι δύο το λατινικό αλφάβητο.

Οι γλώσσες διαφέρουν στα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά. Η καθεμιά επιλέγει μέσα από μια πεπερασμένη δεξαμενή εναλλακτικών με ποια σειρά τοποθετεί τις λέξεις για να σχηματίζει ορθές προτάσεις, πώς συνδυάζει τις βάσεις των λέξεων για να χτίζει νέες λέξεις, ποιους από τους φθόγγους που μπορούν να παράγουν οι ανθρώπινοι αρθρωτές (γλώσσα, χείλη, δόντια κ.λπ.) χρησιμοποιεί για να φτιάχνει λέξεις. Επιλέγει ακόμα ποιες από τις όψεις της πραγματικότητας ή τις αφηρημένες–νοητικές κατασκευές θα κωδικοποιεί λεξιλογικά, σύμφωνα με τις επικοινωνιακές ανάγκες της γλωσσικής κοινότητας.

Ετερογένεια όμως παρατηρούμε και εντός της κάθε γλώσσας. Ο κάθε ομιλητής και η κάθε ομιλήτρια επιλέγει διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και διαφορετικές λέξεις ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση και σύμφωνα με τις νοητικές ικανότητές του/της. Σκεφτείτε πόσο διαφορετικά μιλάμε στον προϊστάμενό μας, σε έναν άνθρωπο μεγαλύτερης ηλικίας και στον καλύτερο φίλο ή στην καλύτερη φίλη μας. Πίσω λοιπόν στο ερώτημά μας: γιατί υπάρχουν διαφορετικές γλώσσες;

Οι θεολογικές διηγήσεις

Για κάποιους η γλώσσα προήλθε μέσω του μαγικού λόγου ενός θεϊκού πνεύματος που πρόσταξε τη γένεσή της. Μάλιστα, η γλωσσική ποικιλότητα θεωρείται η τιμωρία του θεού προς τους ανθρώπους. Είναι γνωστή η βιβλική διήγηση του πύργου της Βαβέλ, σύμφωνα με την οποία ο θεός τιμώρησε το αμαρτωλό εγχείρημα των ανθρώπων να φτάσουν μέχρι τον ουρανό μπερδεύοντας τις γλώσσες τους και σαμποτάροντας, έτσι, την επικοινωνία μεταξύ τους!

Η παραδοσιακή οπτική της γλωσσολογίας

Οι διαδικασίες γένεσης νέων γλωσσών συναρπάζουν τόσο τους επιστήμονες όσο και το ευρύ κοινό. Ας υποθέσουμε ότι σε μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή μιλιέται μια γλώσσα με τοπικές γεωγραφικές ποικιλίες. Αυτές εξελίσσονται ανεξάρτητα η μια από την άλλη ενσωματώνοντας αλλαγές στα διάφορα επίπεδα της προφορικής διάστασης της γλώσσας. Για παράδειγμα, αλλαγές στους φθόγγους, στον τρόπο με τον οποίο κλίνουν τα ρήματα και τα ουσιαστικά, στον τρόπο με τον οποίο συντάσσουν τις λέξεις για να χτίσουν προτάσεις, στο λεξιλόγιο κ.λπ. Οι αλλαγές αυτές είναι τυχαίες ενσωματώσεις μιας από τις πολλές επιλογές που γεννά το ίδιο το γλωσσικό σύστημα και συμβαίνουν με μεταβατικές φάσεις διάρκειας αιώνων. Για παράδειγμα, μια γλώσσα διαμορφώνει ένα φωνολογικό σύστημα με 14 φωνήεντα, ενώ μια άλλη έχει μόνο 5· μια γλώσσα επιλέγει να δηλώσει την απομάκρυνση από έναν τόπο (π.χ. από το σπίτι) χρησιμοποιώντας μια ξεχωριστή πτώση στο ουσιαστικό σπίτι, ενώ μια άλλη χρησιμοποιεί το ουσιαστικό μαζί με πρόθεση.

Με το πέρασμα του χρόνου, η σταδιακή συσσώρευση τυχαίων αλλαγών διαφοροποιεί τις γεωγραφικές ποικιλίες τόσο πολύ, ώστε ομιλητές και ομιλήτριες διαφορετικών ποικιλιών να μην μπορούν να κατανοήσουν πια ο ένας τον άλλο. Γνωστό παράδειγμα μιας τέτοιας πολυδιάσπασης είναι η οικογένεια των νεολατινικών–ρομανικών γλωσσών: από τοπική γλωσσική ποικιλία της περιοχής του Λατίου στην Ιταλία, τα λατινικά αναδείχθηκαν επίσημη γλώσσα της αχανούς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και με το πέρασμα των αιώνων η συσσώρευση αλλαγών στις τοπικές ποικιλίες που μιλούσαν οι υπήκοοι οδήγησε στη γέννηση των γαλλικών, των ιταλικών, των ρουμανικών, των ισπανικών, των πορτογαλικών.

Μια διαφορετική άποψη, από τον χώρο της βιολογίας

Πόσο τυχαίες είναι άραγε οι αλλαγές αυτές; Μήπως υπάρχουν παράγοντες που καθορίζουν την «τυχαιότητα»; Σε πρόσφατο άρθρο τους στο επιστημονικό περιοδικό Trends in Cognitive Sciences ο καθηγητής ψυχολογίας Gary Lupyan (University of Wisconsin-Madison, ΗΠΑ) και ο καθηγητής γνωσιακής επιστήμης Rick Dale (University of California, ΗΠΑ) παρουσιάζουν μια ανασκόπηση προηγούμενων ερευνητικών ευρημάτων σχετικών με την κατανομή των γλωσσών, μέσα από το πρίσμα της βιολογίας. Προσπαθώντας να εντοπίσουν τους συστηματικούς αυτούς παράγοντες, υποστηρίζουν ότι οι γλώσσες διαφοροποιούνται μέσω διαδικασιών προσαρμογής στο περιβάλλον τους· σε συνεργασία όμως με τις εσωτερικές αλλαγές που προωθεί το ίδιο το γλωσσικό σύστημα.

Το κοινωνικό περιβάλλον

Οι γλώσσες φαίνεται ότι αλλάζουν λόγω πίεσης που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον. Γλώσσες που μιλιούνται από μεγάλους πληθυσμούς και κυρίως από μη φυσικούς ομιλητές (δηλαδή, από ανθρώπους που τις χρησιμοποιούν ως ξένες γλώσσες) σε πολύ διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα (π.χ. αγγλικά, σουαχίλι) έχουν την τάση να απλοποιούν τη μορφολογία τους· έτσι, δεν έχουν τόσο πολύπλοκη κλίση ρημάτων και ουσιαστικών και συνήθως χάνουν το γραμματικό γένος (δηλαδή, τη διάκριση σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα ουσιαστικά). Μάλιστα, οι διαδικασίες απλοποίησης της μορφολογίας εντείνονται όταν από μη φυσικούς ομιλητές γεννιούνται φυσικοί ομιλητές των γλωσσών αυτών. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται και στις νοηματικές γλώσσες, οι οποίες πολλές φορές μεταδίδονται από ακούοντες γονείς σε κωφά παιδιά—δηλαδή, από μη φυσικούς ομιλητές της νοηματικής σε παιδιά που τη μαθαίνουν ως φυσικοί ομιλητές.

Σχετική είναι και η πίεση που μπορεί να ασκούν πολιτισμικοί παράγοντες. Η ύπαρξη λέξεων ταμπού (π.χ. για τον θάνατο και τη σεξουαλική ζωή) οδηγεί συχνά στην αντικατάστασή τους με «συνθηματικές» λέξεις ή με χειρονομίες. Σε γλώσσες που μιλιούνται από γλωσσικές κοινότητες με πολύπλοκα συστήματα απόδοσης σεβασμού παρατηρούνται στρατηγικές δήλωσης διαφόρων επιπέδων σεβασμού με μια ποικιλία μορφολογικών στοιχείων· η ιαπωνική είναι μια από αυτές.

Το οικολογικό περιβάλλον

Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οικολογικοί παράγοντες επηρεάζουν τις επιλογές που κάνει μια γλώσσα διαχρονικά. Η θερμοκρασία και το επίπεδο υγρασίας σε μια γεωγραφική περιοχή συσχετίζεται με την ύπαρξη ή μη μελωδικού τόνου στις λέξεις. Γλώσσες με μελωδικό τόνο, όπως πολλές νοτιοασιατικές και κεντροαφρικάνικες γλώσσες, τείνουν να αναπτύσσονται σε περιοχές με υψηλή θερμοκρασία και πολύ υγρό κλίμα, αφού θεωρείται ότι τα ξηρά κλίματα εμποδίζουν τη λειτουργία των φωνητικών χορδών που απαιτείται για την παραγωγή μελωδικού τόνου. Επίσης, η μορφολογία του εδάφους και η ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων που ζουν σε απομονωμένες και δύσβατες περιοχές έχει δημιουργήσει τις λεγόμενες σφυριχτές γλώσσες, οι οποίες μετατρέπουν τον προφορικό λόγο σε ένα σύστημα σφυριγμάτων και επιτρέπουν στους ανθρώπους να μεταδίδουν ηχητικά μηνύματα σε αποστάσεις έως και 10 χιλιομέτρων.

Το τεχνολογικό–επικοινωνιακό περιβάλλον

Ίσως να είναι αυτονόητο, αλλά η τεχνολογία της επικοινωνίας δημιουργεί γλωσσική ποικιλότητα—λιγότερο σε διαγλωσσικό και περισσότερο σε ενδογλωσσικό επίπεδο. Η πρωτοτυπική διάσταση της γλώσσας είναι η προφορική: η «εδώ και τώρα» επικοινωνία που αποτρέπει τους ανθρώπους από το να χρησιμοποιούν πολύπλοκες γλωσσικές δομές (π.χ. μεγάλες πολύπλοκες προτάσεις), αλλά τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου και τη μελωδία της φωνής τους, για να μεταφέρουν τα μηνύματά τους. Η επινόηση της γραφής «υποχρεώνει» τη γλώσσα να αποκοπεί από τα προφορικά χαρακτηριστικά της, δίνοντας όμως στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αναπτύξει ένα διαφορετικό είδος λόγου, πιο προσεγμένου, απτού—τον γραπτό λόγο.

Εκεί συνήθως βρίσκουμε λεξιλόγιο αυξημένο και πιο επεξεργασμένο και μεγάλες, πολύπλοκες προτάσεις. Ωστόσο, η έλευση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας φαίνεται ότι ασκεί πίεση με τη σειρά της στον γραπτό λόγο και γίνεται ο παράγοντας που εμπλουτίζει την ποικιλότητα, καθώς η δυνατότητα επικοινωνίας σε πραγματικό χρόνο γεννά μια νέα κοινωνιόλεκτο, τη διαδικτυακή αργκό, με emoticons και ακρωνύμια (π.χ. LOL, BRB) που δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να εξυπηρετούν την ανάγκη των ομιλητών και των ομιλητριών για γρήγορη, αποτελεσματική και διαπροσωπική επικοινωνία, παρόμοια με την πρωτοτυπική προφορική.

Η μελλοντική έρευνα υπόσχεται να ρίξει περισσότερο φως στα συναρπαστικά ερωτήματα που εγείρουν οι δρες Lupyan και Dale: να μας δείξει αν όλες αυτές οι περίεργες συσχετίσεις κρύβουν σχέσεις αιτίου–αιτιατού με τις γλωσσικές αλλαγές, και ακόμα αν η διαφοροποίηση των γλωσσών μπορεί να οφείλεται και σε γενετικούς παράγοντες.

Παραπομπή: Lupyan, G. &Dale, R. (2016). Why are there different languages? The role of adaptation in linguistic persity. Trends in Cognitive Sciences 20, 649–660.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)