Δεν υπακούουν οι λέξεις στο όνομά τους

Πριν λίγες ημέρες δημοσιεύθηκε στα διεθνή μέσα ενημέρωσης, έκκληση πλειάδας επιστημόνων διεθνούς κύρους προς τον ΟΗΕ. Με την κίνηση αυτή οι επιστήμονες εκφράζουν την βαθιά τους ανησυχία και κρούουν τον κώδωνα τους κινδύνου, καθώς οι δυνατότητες που παρέχει η ανάπτυξη της ρομποτικής τεχνολογίας, δίνεται πέραν των άλλων η δυνατότητα να κατασκευαστούν και «Ρομπότ δολοφόνοι»...
Η κίνηση αυτή των επιστημόνων, αποτελεί ένα ενθαρρυντικό μήνυμα, καθόσον δείχνει πως σημαντική μερίδα της επιστήμης συναισθάνεται τους κινδύνους που περικλείει η ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογικής επανάστασης.

Να υπενθυμίσουμε εδώ, πως ο πρώτος που έκανε νύξη μια τέτοιας δυνατότητας, ήταν ο αμερικανός μελλοντολόγος συγγραφέας ‘Αλβιν Τόφλερ, στο πολύκροτο βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 1980, «Το Τρίτο Κύμα». Αν όμως η ενέργεια αυτή των επιστημόνων μας υπενθυμίζει πλευρές ενός δυστοπικού μέλλοντος εν τούτοις δεν περιγράφει όλη την πραγματικότητα.

Ας δούμε όμως το ζήτημα με περισσότερες λεπτομέρειες:
Τα τελευταία χρόνια Αμερικανοί -και όχι μόνο- αξιωματούχοι και διεθνείς οργανισμοί επικαλούνται συνεχώς την «εξουσία του νόμου», σήμερα όμως δεν είναι διόλου σαφές τι αντιπροσωπεύει το διεθνές δίκαιο. Η φωτεινή γραμμή ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη έτσι όπως διατυπώνεται στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ έχει θολώσει. Ο παλιός κανόνας εναντίον της κατάκτησης, που ήταν ισχυρός στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, καταρρέει. Μάλιστα, σε περιπτώσεις διάπραξης ωμοτήτων και χρήσης όπλων μαζικής καταστροφής οι προληπτικές πολιτικές υποτάσσουν τα νόμιμα δικαιώματα στις εκτιμήσεις των μυστικών υπηρεσιών. Το δημόσιο γίνεται δευτερεύον σε σχέση με το μυστικό και το ιδιωτικό, η νομοθετική εξουσία δευτερεύουσα σε σχέση με την εκτελεστική.

Όσο για τους νόμους του πολέμου, το αρχικό πεδίο στο οποίοι οι νομικοί υπέβαλλαν, από τις αρχές του 20ου αιώνα, τις αξιώσεις της νέας επιστήμης τους, το όνειρο για τον εξανθρωπισμό του πολέμου, σήμερα μοιάζει λιγότερο πιθανό από ότι στο παρελθόν. Τα όρια ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο, το εσωτερικό και το εξωτερικό, τους αμάχους και τους μαχητές είναι περισσότερο συγκεχυμένα παρά ποτέ. Μερικές φορές αποφεύγουν από τις απορρέουσες από το δίκιο υποχρεώσεις τους αλλάζοντας τους όρους.

Ακήρυχτοι πόλεμοι

Έτσι, αντί να μιλούν για πόλεμο ή για κήρυξη πολέμου, χρησιμοποιούν την γλώσσα της επέμβασης και της σύγκρουσης. Κάποιες άλλες φορές ισχυρίζονται ότι νέες ένοπλες εξεγέρσεις καθιστούν το δίκιο μη εφαρμόσιμο. Όταν οι νομικοί σύμβουλοι υποδεικνύουν τους παράγοντες που περιπλέκουν την κατάσταση, οι κυβερνήσεις κρύβονται πίσω από το προνόμιο της εκτελεστικής εξουσίας και του επισήμου απορρήτου. Τα νομικά επιχειρήματα προβάλλονται όταν εξυπηρετούν τις κυβερνήσεις ενώ στην αντίθετη περίπτωση θάβονται, ενισχύοντας έτσι την αίσθηση για την καθαρά εργαλειακή φύση τους και την υποταγή στην πολιτική εξουσία.

Στο μεταξύ, ο ίδιος ο πόλεμος αφήνει πολύ πίσω του μια ήδη επιτρεπτική νομοθεσία. Για παράδειγμα η κυβέρνηση Ομπάμα έχει κάνει πρωτοφανή χρήση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών για φονικές επιθέσεις από αέρος, όπως επίσης και στοχοποιημένες δολοφονίες σε όλο τον κόσμο, οι οποίες δικαιολογούνται ως «αυτοάμυνα». Οι επιθέσεις αυτές έχουν αυξηθεί δραματικά. Σήμερα το αμερικανικό πρόγραμμα μη επανδρωμένων αεροσκαφών χρησιμοποιεί εξήντα στρατιωτικές βάσεις και βάσεις της CIA παντού, από την Νεβάδα μέχρι μια βάση στο Τζιμπουτί η οποία προηγουμένως ανήκε στη γαλλική Λεγεώνα των Ξένων. «Πιλότοι» οδηγούν τα αεροπλάνα από τερματικές βάσεις στο Λάγκλεϋ της Βιρτζίνιας, στο Μπάγκραμ ή στο Βελουχιστάν, ενώ αναλυτές παρακολουθούν επί ώρες την «τηλεόραση του θανάτου» σε ζωντανή σύνδεση με τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Παράλληλα οι νομικοί των ενόπλων δυνάμεων ανησυχούν μήπως οι στρατιωτικοί σε αυτές τις τερματικές βάσεις δεν θεωρούνται νόμιμοι μαχητές και επομένως μπορούν να αποτελέσουν νόμιμα στόχο των εχθρών τους, οι τεχνικοί εργάζονται για την παραγωγή μιας νέας γενιάς αυτομάτων μη επανδρωμένων αεροσκαφών, των οποίων οι λειτουργίες «Κυνηγώ, εντοπίζω, σκοτώνω» θα πραγματοποιούνται από προγραμματισμένα εκ των προτέρων λογισμικό.

Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, μια έκθεση του ΟΗΕ, στην οποία δόθηκε ελάχιστη προσοχή, έκανε λόγο για τους εξωδικαστικούς σκοτωμούς, προειδοποιούσε για την: «εξαιρετικά προβληματική συσκότιση και διεύρυνση των ορίων των εφαρμόσιμων νομικών πλαισίων-του δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, των νόμων για τον πόλεμο και του δικαίου που εφαρμόζεται σε περιπτώσεις χρήσης βίας μεταξύ των κρατών».

«Ηθικά» ρομπότ….

Στις σελίδες των περιοδικών για τους μηχανικούς της ρομποτικής οι νέες εφιαλτικές παραδοξότητες του ανθρωπιστικού πολέμου αντιμετωπίζονται ως τεχνικές προκλήσεις. Το 2007 οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ έδωσαν εντολή για μια σχετική μελέτη σχετικά με τον τρόπο οικοδόμησης ενός «συστήματος ηθικού ελέγχου και συλλογισμού». Καθώς τα «φονικά αυτόνομα ρομπότ» αντικαθιστούν τους στρατιώτες στο πεδίο της μάχης, οι μηχανικοί κάνουν ότι καλύτερο μπορούν για να πείσουν ότι αυτά είναι «ηθικές μηχανές» προγραμματισμένες με γνώση των νόμων του πολέμου και των ηθικών αρχών. Τα εκθειάζουν υποστηρίζοντας πως είναι απαλλαγμένα από ανθρώπινα αισθήματα και ανθρώπινες προκαταλήψεις, διαθέτουν ικανότητες απορρόφησης πληροφοριών ανώτερες των ανθρώπων και κατά συνέπεια μπορούν να μάχονται πιο «ανθρώπινα» από τους ανθρώπους.

Όμως, το λογισμικό τους είναι τόσο περίπλοκο ώστε έχει απρόβλεπτες συνέπειες και ήδη υπάρχουν θύματα των όπλων-ρομπότ μεταξύ των Αμερικανών και των συμμαχικών τους δυνάμεων. Με δεδομένο ότι οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ έχουν προγραμματίσει στροφή προς τα ρομπότ και το πιθανότερο είναι να ακολουθήσουν και άλλες χώρες, είμαστε μπροστά στην προοπτική μελλοντικών ανθρωπιστικών επεμβάσεων τις οποίες διεξάγουν ρομπότ για λογαριασμό ανθρώπων.

Σ’ αυτή την κατεύθυνση τον Φεβρουάριο του 2012 οι New York Times δημοσίευσαν μια πρόταση να «σταματήσει η σφαγή στη Συρία» με τη δημιουργία ασφαλών καταφυγίων που θα τα φρουρούν μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Όταν παραχωρούνται δικαιώματα στα ρομπότ-για παράδειγμα, η Αεροπορία των ΗΠΑ υποστηρίζει ότι τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη έχουν το δικαίωμα να βομβαρδίζουν σε περίπτωση «αυτοάμυνας»- αφαιρούνται δικαιώματα από τους λαούς και τα κράτη. Προβάλλεται έτσι η εικόνα ενός μέλλοντος στο οποίο ισχυρά κράτη που θα διαθέτουν μη επανδρωμένα αεροσκάφη, τα οποία θα μεταφέρουν πυραύλους κατευθυνόμενους με λέιζερ, θα πλήττουν τους εχθρούς τους από τερματικές βάσεις υπολογιστών σε όλο τον κόσμο στο όνομα της ανθρωπότητας.

Πριν από δυο αιώνες οι ειδήμονες αντιλαμβανόταν το διεθνές δίκαιο ως μέσο για την εξάπλωση της οικονομικής ευημερίας, ανεξάρτητα από έθνος και πιστεύω. Αντίθετα, σήμερα η επίκληση του δικαίου αποτελεί λεξιλόγιο παραχωρήσεων, μέσο για την επιβεβαίωση της ισχύος και του ελέγχου, το οποίο καθιστά φυσιολογικό το αμφισβητήσιμο και δικαιολογεί την εξαίρεση. Στις μέρες μας, έναν αιώνα μετά από τότε που ιδρύθηκε η Εταιρεία Διεθνούς Ελέγχου, τίποτα δεν θυμίζει τις αρχές που θέσπισαν οι ιδρυτές της. Στην εποχή του το Διεθνές Δίκαιο ήταν πιστεύω καθολικής εφαρμογής. Οι σημερινοί διάδοχοι-ιδιαίτερα στις ΗΠΑ- επικαλούνται στα λόγια αυτές τις αρχές και απαιτούν την εφαρμογή τους από τους άλλους, ενώ εξαιρούν τον εαυτό τους και τους στενούς συνεργάτες τους.

Όμως τα πλεονεκτήματα που έχουν συγκεντρώσει οι Ηνωμένες Πολιτείες μέσα από αυτή τη διαδικασία, πλεονεκτήματα άρρηκτα συνδεδεμένα με την άνοδο τους από απλή δύναμη δεύτερης κατηγορίας, στη θέση του ισχυρότερου κράτους παγκοσμίως, έχουν επίσης ένα κόστος.

Το παλιό όραμα του Διεθνούς Δικαίου, που αναδύθηκε για να στηρίξει την κυριαρχία των κρατών με την καθιέρωση κανόνων για τη διεξαγωγή του πολέμου και προσδοκούσε να αντικαταστήσει τους πολιτικούς με δικαστές ως διαιτητές των παγκοσμίων υποθέσεων, θα εξακολουθήσει ακόμα να διδάσκεται σαν να έχει ακόμα νόημα. Ωστόσο, δεν είναι πλέον πολύ πειστικό. Το όραμα που θα δεσμεύει όλα τα κράτη και όσους κυβερνούν μοιάζει-όπως πάντα-πολύ μακρινό.